«Жаңаөзен оқиғасы – бұл ұлттық трагедия. Сондықтан ол әрине әрбір қазаққа үлкен соққы, және әрбір қазақтың жүрегінде, жанына қатты бататын, жазылмайтын жарасы. Әйтеуір іште бір қайғылы сезім сыздап, босатпай қысып тұратын сияқты», – дейді бізбен сұхбаттас болған саясаттанушы, «Нұр Отан» ХДП бас хатшысы Ерлан Қарин.
– Қазір «тіл проблемасы» деген мәселе төңірегіндегі әңгіме бәсеңдеп қалған сынды. Қалай ойлайсыз бұл неден? Әлде ол проблема шешіліп қойды ма?
– Тіл сияқты өзге де ұлттық мәселелер мен тақырыптар төңірегіндегі дискуссиялардың бәсеңдеп қалуы немесе рухани тақырыптардың екінші, үшінші орынға ығыстырылуының басты себебі – алдыңғы қатарға басқа да күрделі, өзекті мәселелер шыға бастады. Қоғамдық-саяси дискуссиялар қазіргі уақытта өзге күрделі де көлемді тақырыптар төңірегінде өрбуде. Айталық, саяси жаңғыру, модернизация бағыттары сияқты тақырыптар жайлы. Яғни қазақ қоғамында белгілі бір жаңа түсініктер қалыптаса бастады. Ол қандай!?
Біріншіден, тіл немесе өзге де мәселелердің шешілуі тек осы саладағы белгілі бір шешімдердің қабылдануына ғана байланысты емес. Қандай да бір нәтижеге қол жеткізу үшін кешенді іс қимыл мен жүйелік өзгерістер қажет екендігі.
Екіншіден, жалпы рухани, саяси мәселелер болсын, қай-қайсысын да жеке-жеке талдап қарауға болмайды. Себебі, қандай да қоғамдық маңызы бар кез-келген мәселенің шешілуі жалпы алғанда азаматтық институттардың рөліне, саясаттың ашықтығына, қоғамдық пікірдің ықпалдылығына барып тіреледі. Яғни осы уақытқа дейін дискуссияларда, соның ішінде тіл мәселесін көтерген кезде, оның шешілуі тек қана белгілі бір заңның немесе белгілі бір жарлықтың қабылдануымен байланысты деп, сол мәселелердің бәрі сол бойда өз бетімен-ақ шешілетін болып көрінетін. Ал енді қазақ қоғамындағы дискуссия күрделене түсті, әсіресе Жаңаөзеннен кейін. Соған сәйкес қазір көптеген мәселелердің шешімін де бір-бірінен бөліп қарастыруға болмайтыны жайлы түсінік қалыптаса бастаған сияқты. Яғни жоғарыда айтқанымдай, экономикалық, рухани, саяси мәселелер болсын – жеке алып талдауға болмайды, керісінше оларды қатар қойып, жүйелі, кешенді түрде шешімін іздеу қажет.
– Сіз бұл проблеманың шешімін неден көресіз? Нақты азамат, қазақ ретінде не ұсынар едіңіз?
– Сарапшы, зерттеуші ретінде әрине мемлекеттік тілдің дамуы, ең алдымен, білім беру мен ақпаратттық салалардағы жағдайға байланысты екенін түсінемін. Алайда, түптің түбінде тіл және өзге де ұлттық маңызы бар мәселелердің шешілу көзі – жалпы қазақ саяси элитасының жауапкершілігі мен қазақ қоғамының белсенділігіне барып тірелетінін мойындау қажет. Бұл – қалай айтсақ та, негізгі екі алғышарт. Яғни, бір жағынан бұл қазақ саяси элитасының ұлттық мәселелерге қатысты принципшілдігі, табанды шешімдер мен іс-әрекеттер қабылдауға қабілеттілігіне және екінші жағынан зиялы қауымнан бастап, барша қарапайым қазақ азаматтарының күнделікті өмірдегі ел, ұлт болашағы секілді мәселелерге қатысты өз жауапкершіліктерін сезіне алатындығында. Сондықтан, күн тәртібінде тұрған көптеген ұлттық мәселелердің шешілуі – бұл жалпылай алғанда ұлттық жауапкершілікке байланысты.
– Әлеуметтік желіде «Жаңаөзендіктердің рухына құран оқыттым» дегеніңізді көзім шалған еді. Жалпы бұл оқиға Сізге қалай әсер етті?
– Жаңаөзен оқиғасы – бұл ұлттық трагедия. Сондықтан ол әрине әрбір қазаққа үлкен соққы, және әрбір қазақтың жүрегінде, жанына қатты бататын, жазылмайтын жарасы. Әйтеуір іште бір қайғылы сезім сыздап, босатпай қысып тұратын сияқты. Ал, Жаңаөзен құрбандарының рухына арнап қырқында да, жүзінде де достарымды, інілерім мен ұлымды ертіп, құран оқытып, жеті нан таратып, сол арқылы отандастырымыз болған оқиғаның трагедиялық астарын сезініп, сол қайғыға ортақтасып, бірлігімізді көрсетейік дегеніміз. Сондықтан, жалғыз мен емес, басқа да азаматтар өз бетімен мысалы сол мешітке келіп, құрбан болғандардың рухына дұға бағыштағанын көріп, естігенде, қазақшылдығымыздың, мұсылманшылдығымыздың беріктігіне іштей өте риза болдым.
– Қазір сот алдында жауап беріп жатқан мұнайшылар кінәлі деп санайсыз ба? Оларға қатысты қолданылған қинау, тергеу әдістерін қалай бағалар едіңіз? Жалпы ондай қинау әдістерін қолдану қаншалықты заңды?
– Сот процессі туралы күнде ақпарат құралдарындағы арнайы материалдарды қарап, оқып тұрамын, оның үстіне бірқатар әлеуметтік желілерде, мәселен – Фейсбук пен Твиттерде сот процесінің қалай өтіп жатқанын, сот залындағы жалпы жағдайды, айыптаушы мен айыптаушыларының сөздерін күнде тікелей репортаж режимінде жариялап отырған кейбір азаматтарға жазылдым. Солардан байқағаным, әрине бірқатар азаматтарға тағылған айып нақты дәйектермен қамтамасыз етілмеген, демек осының бәрін сот үкім шығарғанда ескерер деп үміттенем. Себебі, қылмыстық жауапкершіліктің бар-жоғын, кімнің кінәлі, кімнің кінәлі еместігін анықтайтын түптің-түбінде – сот. Ал, тергеу кезінде қинау әдістері қолданылды ма, әлде қолданған жоқ па, бұндай фактілерді әрине анықтау қажет. Егер де фактілер расталып жатқан жағдайда, кінәлі адамдарға қатысты қатаң шаралар қолданылуы қажет деп есептеймін. Қинау әдістерін қолдану фактілерін, оқиға кезінде өз өкілеттігінен тыс қару қолданған фактілермен бір деңгейде қарастыру қажет – себебі менің жеке пікірімше олар бір сипаттағы қылмыс.
– Бірқатар оппозициялық саясаткерлерге «әлеуметтік араздықты қоздырды» деген айып тағылды. Оларға ұйымдасқан қылмыстық топ құрды деген де айып қосымша тағылды. Сіз Болат Атабаев, Жанболат Мамай, Серік Сапарғалилардың ұйымдасқан қылмыстық топ құрғанына сенесіз бе?
– Жоғарыда айтқанымдай, кімнің қаншалықты деңгейде қатысы бар екенін анықтау – бұл әрине құқық қорғау органдарының құзіретінде. Ал маған әрине Болат Атабаевты, Жанболатты жеке білетіндіктен, бұл кісілердің қылмыстық әрекетке қатысы бар дегенге сену қиын. Дегенмен, бұл азаматтар да жалпы өздерін басқа бір күштердің белгілі бір арандатушылық әрекеттерге пайдалануға да жол бермеулері қажет. Оны да айтуым тиіс.
– Ал Жаңаөзен оқиғасының орын алуына шын жауапты адамдар кім деп ойлайсыз? Әлде билік айтқан кінәлілер тізімін дұрыс деп ойлайсыз ба?
– Шын жауапты адамдарды тергеу мен сот анықтауы қажет. Осы тұрғыдан айтар болсақ, өтіп жатқан сот процесі тек қана көшеге шығып, бұзақылық жасап, жаппай тәртіпсіздіктерге барған адамдарға қатысты ғана емес, сонымен қатар оған жол бергендерге де, өкілеттігінен тыс күш, қару қолданғандарға да тиісті жаза берілуі тиіс. Сондықтан сот өзінің әділ үкімін шығарып, кімнің шындығында кінәсі бар, кімнің кінәсі жоқ екенін ажыратып, анықтайды деп үміттенеміз. Сонда ғана мейлінше барлық сұрақтарға жауап беруге мүмкіндік туады.
– Әр билікте саяси идеологтар, яғни тактикалық шешімдер қабылдап, саяси процестерді реттеп отыратын арнайы адамдар болады. Мұнайшылар ереуілі басталған шақта көптеген оппозициялық саясаткерлер билік олардың талабына назар аудармаса, жағдайдың қиын боларын айтты. Ол түсінікті де болды. Сонда Ақорда идеологтары бұны түсіне алмағаны ма? Әлде ондай қантөгістің болуына мүдделі топтар болды ма?
– Шындығында, жағдай ушығып кетуі мүмкін деген сараптамалар болмады емес, болды. Себебі, сәтсіз болса да, билік тарапынан белгілі бір шешімдер қабылдауға әрекеттер қолданылған болатын. Бар мәселе бұндай ескертпелер өз деңгейінде ескерілді ме, ескерілмей қалды ма? Жалпы, әрине, бұрынырақ бір сұхбатта айтқанымдай, Жаңаөзендегі оқиға қоғамдағы кейбір ішкі мәселелер мен процесстерді объективті бағалай алмай отырғанымыздың, не болмаса қандай да бір тоқмейілсушіліктің, “бізде ешқандай да проблема жоқ” деп өз-өзімізді алдағанның нәтижесі. Және де Жаңаөзен оқиғалары, шындығын айтсақ, билік пен халықтың арасындағы белгілі бір алшақтықтың да барын көрсеткендей болды. Сондықтан да қазіргі мақсат – билік пен қоғам, халық арасындағы екі жақты байланыс тетіктерін жетілдіру.
– Саясаттанушы ретінде қазір билік элитасында қандай топтың, түсінікті тілмен айтқанда кланның мысы басым, бірінші басшыға жақынырақ деп ойлайсыз?
– Әрине саясатта – билікте де, оппозицияның ішінде де белгілі бір топтық бөліністер бар. Бірақ жалпылай топтар, кландарға бөліну болғанымен, олардың арасындағы ықпал ету шаралары шартты. Нақты бөлініс межесі жоқ. Сондықтан әдетте біз саясатты талдаған кезде, қандай да бір топтың ықпалы күшейіп кетті екен, немесе ықпалы артты деп, ал басқа топтың ықпалы керісінше әлсіреп кетті деп айтсақ та, дегенмен, шындығында бұндай бөлініс шартты сипатта ғана. Сол себепті бүгін қандай да бір топтың үстемдік етіп отырғанын нақты айту да қиын.
– Еуропарламент Қазақстандағы жағдайға байланысты қабылдаған соңғы қаулысында Ақорда саясатын қатты сынға алып, қатаң талаптар қойды. Қарарда айтылған ойлармен қаншалықты келісесіз? Жалпы бұрын-соңды бұлай қатты кетпейтін еуропалықтар неге осылай істеді деп ойлайсыз? Қазақстан билігі тарапынан қандай да бір реакция болды ма бұл қарарға?
– Еуропарламент әртүрлі елдердің түрлі саяси партияларының өкілдерінен құралған жиын екенін ескеру қажет, Сондықтан, еуропарламенттің талқылаған кез-келген мәселе бойынша қабылданған қандай да құжат болмасын, күнделікті жағдайда көптеген сол еуропалық үкіметтерінің жүргізіп отырған саясаттары мен позицияларына толығымен тең келеді деп айтуға болмайды. Бірақ, дегенмен біздегі ресми билік бұл қарардың мазмұнымен келіспегеннің өзінде де, оның қабылдануы фактының өзін ескереді деп ойлаймын.
– «Назарбаевтан кейінгі Қазақстан» мәселесі қазір сарапшылар қауымы арасында талқысы қызық үлкен тақырыпқа айналды. Сіз Назарбаевтан кейінгі Қазақстан болашағын қалай болжайсыз саясаттанушы ретінде. Билік бізде қалай ауысуы мүмкін сіздіңше?
– Дұрыс айтасыз, соңғы кезде сарапшылар қауымы бұл тақырыпты терең талдауға кіріспесе де, өзара жиі көтеретін болып жүр. Байқағаным, сол сарапшылардың қабылдауында Назарбаевтан кейінгі Қазақстан келбеті бұлыңғырлау көрінеді, себебі бірқатары, елді қазіргі басшысыз елестете алмайды, екінші біреулері, лайықты ізбасар табылғанның өзінде оның қазіргі басшыдай ел басқару қабілеттігіне күмәнданады, ал үшіншілері билік ауысу процесі түрлі топтар арасындағы арасалмақ бұзылып, олардың өзара күресіне әкеледі деп болжайды.
Мен бұл тақырыппен сарапшы, саясаттанушы ретінде көп уақыттан бері айналысып келемін. Сондықтан, бұл тақырыпқа қатысты кейбір пікірлерім басқа сарапшылардан өзгешелеу.
Біріншіден, біздегі Назарбаевтан кейінгі Қазақстан тақырыбы төңірегіндегі дискуссия көп жағдайда идеалды ізбасарды табу, оны дайындау сияқты мәселеге барып тірелетіндей көрінеді. Яғни лайықты бір ізбасар табылса, биліктің сабақтастығын қамтамасыз ету мәселесі өздігінен шешілетін сияқты. Бұл қате тұжырым. Шын мәнісінде, биліктің сабақтастығын қамтамасыз етуді тек қана лайықты ізбасарды, мұрагерді табу мәселесімен шектеу – үлкен қателік.
Екіншіден, әдетте бізде билік ауысудың мүмкін механизмі ретінде Конституцияда бекітілген тосын жағдай кезінде жоғарғы билікті лауазымды тұлғалардың уақытша атқару реті мен тәртібі қарастырылады. Бірақ, шындығында бұл билік ауысуы емес, ал тосын жағдай кезінде мемлекет басшысының қызметін уақытша атқару тәртібі ғана. Бұдан шығатыны, шындығында билік ауысы механизмі дұрыс қарастырылмаған, нақтыланбаған.
Үшіншіден, алғашқы екі тұжырымнан шығатыны, билік сабақтастығының тиімділігі қандай да бір мұрагерге, ізбасарға емес, ал сол сабақтастықты қамтамасыз ететін институттарға барып тіреледі. Саяси биліктің сабақтастығы тек қана жеке адамдар арқылы емес, ең бастысы, институттар, саяси құрылымдар арқылы жүзеге асырылуы қажет. Идеалында солай болуы тиіс.
Дереккөз: www.janaozen.net
Сурет: thenews.kz
Парақшамызға жазылыңыз
