«Отбасындағы зорлық-зомбылыққа қарсы іс-қимыл туралы» заң талқыланып жатқан бірнеше күннен бері Қазақстанда бір-біріне ұқсамайтын, бір-бірінің рухани-мәдени көзқарасын мойындамайтын, бірі өте белсенді және нақты мәселеге орай нақты талап қоя білетін, екіншісі дәстүршіл бола тұра нақты мәселені нақты фактілермен талдауды әлі де үйрене қоймаған, мәселенің бар екенін білсе де шешу жолын нақты көрсете алмайтын екі тарап бар екені байқалды. Алайда, бұл екі тарап сол күйі мәдениетті түрде диалог құра алмай, бірі заң керек деп, екіншісі керек емес деп дәлелдеумен шектелді. Тіпті әлеужеліде отырып айтысып кеткендер де жоқ емес. Әрине әлеужелі қоғамның сипатын толық ашып бермесе де белгілі бір дәрежеде әлеуметтің не ойлайтынын, ұлттық құндылықтарды қаншалықты қадірлейтінін, құқықтық сауат деңгейін саралап берді.
Біз осы заңның қай тұсы тиімді, қай тұсы бізге қайшы екенін білмекке Заң ғылымдарының кандидаты, Л.Гумилев атындағы ЕҰУ-нің Әдет-ғұрып құқығы және салыстырмалы құқықтану ҒЗИ-ның директоры Қазбек ДӘУІТӘЛІ мырзаға хабарластық.
БҰЛ ҚОҒАМҒА ДҰРЫС ДИАГНОЗ ҚОЙЫЛМАЙ ЖАСАЛҒАН ЗАҢ
– Отбасындағы зорлық-зомбылық пен кикілжің әлеуметтік мәселелердің көптігінен, тұрмыстың төмендігінен, ең бастысы тұрғын үй мәселесінің шешілмегендігінен көп болады екен.
Біздің қоғамның түсінігінде «Отбасы – шағын мемлекет», еліміздің Конституциясы негізінде отбасы институты, ана мен бала құқығы ерекше қорғалады. Өйткені отбасы институтының ең басты мақсаты өмірге адам алып келу, ұрпақты көбейту. Француздың Ролан Нурбер есімді антрополог ғалымы «Неке тек тұңғыш бала дүниеге келгенде ғана заң бойынша расталады» дейді. Дәстүрлі қоғамның барлығында да осы ұстаным бар. Қазақ халқы да ұзатылып кеткен қызы тұңғыш баласын босанғанда неке берік бола бастағаны үшін қуанып, жиенге бәсіре береді. Ал қазір қызу талқыланып жатқан заң бүгін болмаса да алыс болашақта Чайлдфри (ағыл. childfree – балалардан тәуелсіз) – субмәдениет немесе идеология, балалы болудан өз қалауы бойынша бас тарту) үрдісіне алып барады. Алайда, бұл заң мүлде керек емес деген сөз емес, тұтастай алғанда мұндай заң керек. Өйткені біздің қоғамда зорлық-зомбылық көбейіп кетті. Мұндайда көбіне балалар мен әйелдер, кәрі кісілер зардап шегеді. Бұлар Ислам тұрғысынан алып қарасаңыз да әлсіз тұлғалар, олар өздерін қорғай алмайды. Тек отбасылық зорлық-зомбылықпен күресеміз деп жүріп отбасы құндылығын әлсіретіп алмаймыз ба деген қорқыныш бар. Сол себепті мәселені дұрыс қою керек. Жалпы біздің ғана емес посткеңестік елдердің барлығында батыстық құндылықтарды елеп-екшемей сол бетінде көшіріп ала салатын жаман әдет бар. Мұны құқықтану ғылымында «Правовая аккультурация» деп атайды. Дамыған елдердегі құқықтық нормаларды діні мен дәстүрі басқа дамушы елдерге әкеліп енгізу. Мұндайда кейбір нормалар еніп кетеді, кейбірі кедергілерге ұшырайды тіпті кейбірі заң шығарушылар күткеннен де кері әсер беріп жатады. Кәдімгі дәрінің кері әсері секілді. Өйткені қоғамға дұрыс диагноз жасалмайды. Қоғамға дұрыс диагноз жасалмай өзге елдердің заңын әкеліп қондыра салған соң ол заң толық жұмыс істемейді.
ҚЫЛМЫСТЫҚ КОДЕКСТЕ АДАМ ҰРЛАУ БОЙЫНША АРНАЙЫ БАП БАР, БІРАҚ ОЛ ЖАЛПЫЛАМА
Меніңше бұл заңды салып ұрып қабылдауға ұсынудың алдында бірнеше нақты заңдар қабылдап, қоғамды дайындау керек еді. Мәселен қыз алып қашу мәселесі біздің қоғамда әлі де өзекті, одан кейін мектептегі әлімжеттік, зорлық-зомбылық. Ауылдық жерлерде әлі күнге қыздарды еріксіз алып қашып, көндіреді. Онда да әлі келмейтін, шағым жасай алмайтын, жуас, тұрмысы нашар отбасылардың қыздарын алып қашады. Ол қыздар өздерінің қоғамдағы мүмкіндіктерінің шектеулі екенін біледі де қарсылық көрсетпейді. Әрине Қылмыстық кодексте адам ұрлау бойынша арнайы бап бар, бірақ ол жалпылама. Сондықтан осындай нақты заңдарды қабылдап алып барып, осындай жеке заңдарға көшсе қоғам бірте-бірте үйренер еді.
Біздің қоғам бұл заңның физикалық зорлық-зомбылыққа қатысты жерін түсінгенімен психологиялық және экономикалық қысым көрсетпеу деген тұсын әлі толық түсінбейді. Ол біздің әлеуметтік жағдайымызға, мүмкіндіктерімізге сай емес, көптеген қазақ отбасылары бірнеше баламен бір бөлмелі пәтер жалдап тұрады. Ал ондай отбасы әр балаға 15 шаршы метр аумақты қалай жасап береді? Ата-анасы жұмыс істеп талпынып жатыр, демек ол баласын шаршы метрден қасақана айырып отырған жоқ қой. Ал психологиялық қысымға келейік әр қоғамның, халықтың ежелден қалыптасқан мәдениетіне, салтына сай баласын тәрбиелеу тәртібі бар. Мына заңда сол ескерілмеген.
Егер заңгер ретінде байыптап қарасақ «Отбасылық зорлық-зомбылыққа қарсы іс-қимыл» заң жобасына қатысты материалдық-процессуалдық нормалардың барлығы қылмыстық кодексте бар. Бұл заң болса да болмаса да осы заң реттегелі отырған қарым-қатынас Қылмыстық кодексте де, әкімшілік кодексте де бар. Ал бұл заңның қабылдануы осы мәселеге қоғамның назарын аудару, осы іске мемлекеттік басқару институттарының назарын аудару одан кейін мұндай істерді үкіметтік емес ұйымдарға бағыттау ниетінен туған. Жалпы статистикаға қарасақ қылмыстардың шамамен 6-7 пайызын отбасындағы зорлық-зомбылық құрайды екен. Бұл заң соны қылмыстық тұрғыдан реттеу үшін жасалып отыр. Бұл заң қажет. Оны даттаушы – консерваторлар, жақтаушы – либералистік көзқарастағы адамдар бар. Мен бұл заңның қажеттілігін тұтастай алғанда терістемеймін, алайда біздің елдің рухани-мәдени әсіресе әлеуметтік-экономикалық жағдайын ескере отырып қайта қарастыру керек.
БҰЛ ЗАҢДА БАТЫСТЫҢ ӨТЕ ДАМЫҒАН ҚОҒАМЫНДАҒЫ ИДЕЯЛАР БАР
Әлемде 3,8 млн адам жылына отбасылық зорлық -зомбылыққа ұрынады екен. Осының 1,8 млн-ы әйелдер екен. Отбасындағы зорлық-зомбылықты әлемнің 80-ге жуық елі түрлі заңдық нормалармен реттеп отырса, 60 елде арнайы заң шығарылған 7 елде нақты әйелдерге, балаға қатысты заңдар қабылданған, одан кейін 50 мемлекетте некеге тұрғанның өзінде әйелін төсек қатынасына мәжбүрлеу қылмыс ретінде танылған. Америкада тіпті күйеуі мен әйелі теледидардың даусын қатты шығарғаны бойынша дауласып, істі сот қараған. Бұл біздің қоғам үшін парадокс тіпті күлкілі.
Еуропа елдерінде әйелдер психологиялық қысымға ұшыраған адамдарды арнайы емдейтін орталықтар құрады. Оларға тиісті қорлардан қаражат бөлінеді. Бір жақсысы талқыланып жатқан заңда осындай қор құру көзделген. Қарапайым тілмен айтқанда мына заңда батыстың өте дамыған қоғамындағы идеялар бар. Бірақ бізде соған лайықты ресурстар бар ма?.. Ол екінші сұрақ!..
Біз дамыған демократиялық елдер сияқты осындай заң қабылдағалы жатырмыз. Оған экономикалық-әлеуметтік жағдайымыз дайын емес. Бірақ заңгер ретінде осындай болса да қабылдана бергені жөн деп санаймын. Өйткені бізде азаматтардың саяси, әлеуметтік-экономикалық құқықтары қарастырылған, 1966 жылы қабылданған үлкен пакт бар. Біз оны 2005 жылы ратификациялап 2006 жылы заң түрінде қабылдадық. Сол пактте мемлекеттің міндетінің бірі зорлық-зомбылыққа төзбеу, әйелдер мен балалардың құқығын қорғау деп көрсетілген.
Бұл заң сол пактте көрсетілген нормаларды нақтылап, оны жүзеге асырудың механизмдерін көздейді. Заңның авторлары ешқандай жаңа норма ойлап тауып отырған жоқ. Біздегі қылмыстық және әкімшілік жауапкершілікте көзделетін дүниелерді ғана үйлестіреді. Тек айырмашылығы бұрын мұндайда қылмыстық іс жәбірленушінің арызы бойынша ғана қозғалатын болса, мына заңның негізінде үкіметтік емес ұйымдар шағым айта алады. Қазір бізде мемлекеттік -әлеуметтік тапсырыс деген дүние бар. Яғни үкіметтік емес ұйымдар мемлекеттің қаржыландыруымен осындай зорлық-зомбылық болып жатқан отбасыларды, фактілерді тауып тиісті орындарға тапсырып, шара қолдануына себеп болады. Демек бұл заң отбасы деген суверинитетке сырттан араласу мүмкіндігін қарастырып отыр.
Бұл заң қабылданар болса үкіметтік емес ұйымдар оны өзін-өзі қаржыландырудың бір көзі ретінде қарастыруы мүмкін. Байыптап қарасаңыз Мемлекетттік-әлеуметтік тапсырыс дегеннің мақсаты да үкіметтік емес ұйымдардың араласуымен қоғамды өз ішінде тәрбиелеу. Мемлекеттік орындар арқылы репрессивтік күш қолданғанша, отбасындағы кикілжіңді түрлі мамандар арқылы реттеу. Әрине, бұл процестің барлығы қадағалануы керек, кейбіреулер мұны кәсіпке айналдырып, отбасының ісіне бейберекет араласуы да мүмкін. Тапсырыс алған соң қалайда орындау керек деп белден басуы да ғажап емес. Адами фактор бар жерде кімнің қандай пиғылы барын білмейміз…
ЗАҢ ҚОҒАМНЫҢ СҰРАНЫСЫН ТОЛЫҚ РЕТТЕЙ АЛМАЙДЫ
Бірақ қазақ коғамында бұл заң толық орындалады деп айту қиын. Зорлық-зомбылық көрсетудің түр-түрі бар ғой, физикалық, психологиялық, экономикалық. Осы заңның негізінде біздің қоғамда физикалық, ары кеткенде психологиялық қысым бойынша қозғалған іс сотқа дейін баруы мүмкін. Ал экономикалық қысым көрсету мен психологиялық қысым көрсетудің жеңіл түрлері елеусіз қала береді. Шу болып жатқан сүндеттеу дәстүрін тия алмайды. Яғни бұл заң қоғамның сұранысын толық реттей алмайды.
Біздің Конституцияда адамның өзі, өмірі, құқықтары мен бостандықтары мемлекет алдында басымдыққа ие деп жазылғанымен, қоғамның алдында басымдыққа ие деп көрсетілмеген. Бұл адамның адами құқықтары тек қоғам алдында ғана ашылатынын, адам әлеуметтену арқылы ғана қоғамның бір мүшесі бола алатынын білдіреді. Сондықтан қоғамды ұстап тұрған институттың бірі – отбасы. Біз қазір индустриялды мемлекет құрып жатқандықтан біздегі отбасы нуклярлы яғни әке мен шеше және одан туған балалар ғана ең жақын адамдар болып есептеледі.
Бұл жерде нені ескеру керек мәселен Америка қоғамында тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алу үшін ең тиімді институт қайта-қалпына келтіру, әділ сот механизмін қолданады. Ол дегеніміз кінәліні тауып жазалау емес, керісінше бітімге келтіру, тараптар арасында келіспеушілік бір жақты ғана емес деп көрсетіп, хаосты реттеуді көздейді.
Бұл заңға қарсы шығып жатқан ағайындар дәстүрімізден айрылып қалатын болдық, салтымызды сақтай алмайтын болдық деп жатыр ғой. Ол қарсылық негізсіз деп айта алмаймын. Бұл заң бар болғаны – механизм. Ол механизмді біз озық дәстүрімізді сақтауға, тозығын тастау жолында пайдалануымызға болады. Қоғамда баланы дүниеге әкелгенімен дұрыс қарамай аш-жалаңаш көшеге қаңғытып қойған азаматтарға қарсы қолдануымыз керек.
Қорыта келе бұл заң осы күйінде қабылданар болса 65-70 пайыз көлемінде ғана орындалатын, қалған нормасы жұмыс істемейтін болып қала береді. Мұны заң шығарушылар ескермей отыр. Кез келген – заң қоғамның-әлеуметтік мәдени негіздерін ескермесе солай болады.
Заңгердің айтуынша заң жобасы қабылданған күннің өзінде кейбір нормалары орындалмай қала беруі де ғажап емес. Демек, заң деген қатып қалған қағида емес. Олда тірі организм секілді пайда болады, пісіп -жетіледі, дамиды, жұмыс істемейтін тетіктері қозғалмай тұра береді. Бұл әрине біз сияқты құқықтық тұрғыда әлі де жетіле қоймаған біздің қоғам үшін қалыпты жағдай. Дегенмен заң жобасының авторларының бірі ретінде Сенатор Мұрат Бақтиярұлына хабарласып едік төмендегідей жауап алдық.
Сенатор Мұрат БАҚТИЯРҰЛЫ:
– Үкімет дайындаған заң, ұлттық мүддеге қайшы келетін баптар қабылданбайды. Ұлт мүддесі заңнан жоғары тұрады.
Әрі бұл заң емес заң жобасы әлі ұзақ талданады. Тағы да айтам мәжілісте жатыр, онда екі оқылым талданады, сосын Сенатқа келіп бізде тағы да талқыға түседі. Бір білетінім қайшы тұстар қабылданбайды.
Ал осыдан бес-алты жыл бұрын дәл осы отбасындағы зорлық-зомбылық жайында түсірілген «Анашым, мені қалдырма» сериалының актері Данияр Базарқұлов отбасындағы зорлық-зомбылыққа қарсы заң керек дейді.
– Балаларды қорғайтын заң болса, міндетті түрде қабылдануы керек деп есептеймін. Мен сериалда өзінің өгей қызын зорлайтын әкенің ролін ойнағанның өзінде өне бойым тітіркеніп, ұйықтай алмайтын күйге түстім. Қарындастарыма қарасам жүрегім ауыратын сәттер болды. Бұл тек кино! Ал өмірде сондай оқиға болады деп елестетуге де батылым бармайды. Сол себепті біз басқа адамдарға бей-жай қарамаумыз керек. Мысалы көршіміздің үйіндегі, ауладағы балалардың зәбір көріп жатқанын білсек немқұрайлы қарамай, тиісті орындарға айтуымыз керек.
Парақшамызға жазылыңызҚоғамның рухани сауатын арттыратын кітап болса, құқықтық сауатын арттыратын заң. Ал оның талапқа сай қолданылып адамның құқығын қорғауы үшін тұрғындар онымен танысуы керек. Ал біздің қоғамда әзірге заңның өзін емес, сол заңды жақтаушы жақ пен даттаушы жақтың пікірімен ғана шектеліп, сол пікірлерге қарап ой түйетін деңгейден аса алмай келеді.
