Асылбек (есімі өзгертіліп берілді – авт.) ауыр жүк көлігін жүргізеді, табысы жол сапасы мен күн райына байланысты. Жолдың жиі жабылуынан, ой-шұқырының көп болуынан жұмысы толастап қалатыны бар. Оның айтуынша, еліміздегі ақылы жолдар сапасы да сын көтермейді, қыс мезгілінде қардан дер кезінде аршылмайды, салдарынан жол жиі жабылады. Мұндайда жүкті уақытында жеткізу мүмкін емес. Бұл әлбетте, табысына кері әсер етеді – шығынды жұмыс берушісі жалақыдан ұстап қалады. Асылбектің шағымын ауыр жүк көлігін тізгіндегендер жоққа шығара алмайды. Ендеше мәселені шешудің қандай тетігі бар?
Ақылы жол – қандай жол?
Ақылы жол дегеніміз – ақылы негізде пайдалану туралы шешім қабылданған, жүріп өту үшін ақы алынатын автомобиль жолдары.
Алғашқы ақылы жол 1942 жылы Италияда салынды. Содан бері ақылы жол – Еуропа көлік жүйесінің маңызды бөлігіне айналды. Ең қызығы, Еуропадағы ақылы жолдарда белгілер, қозғалыс шектеуі, бағдаршам мен кептеліс жоқ. Автобанға кірер алдында тікелей төлем жасалатын өткізу пункті орналасқан. Еуропа үшін ақылы жолды салудың басты шарты – ол үнемді болуы керек, яғни, ең сәтті деген транзиттік бағыттардан өтуі керек. Мысалы, үлкен елді мекендерді қосатын, теңізге немесе туристік орындарға апаратын жол болуы керек. Сол арқылы тұтынушыларға тауардың ауқымды көлемін жедел жеткізуге көмектеседі. Мұндай жолда жүргізуші жолға күтпеген жерден жаяу жүргінші мен жануар шығуы мүмкін деп алаңдамайды.
Біздің елде ақылы жол алғашқы рет 2013 жылы іске қосылды. «ҚР Автомобиль жолдары туралы» заңның 5-бабы 2-тармағына сәйкес ақылы жолмен жүрген кезде жүргізушілер мен жолаушыларға жолдағы қауіпсіздік, әсіресе жоғары жылдамдықпен жүрген кездегі қауіпсіздік қамтамасыз етілуге тиіс.
«ҚазАвтоЖол» ҰК» АҚ сайтында жарияланған Жария шартта да оператордың ауа райы жағдайын ескеріп, ақылы учаскеде қауіпсіз қозғалыс жылдамдығын, сондай-ақ техникалық құрылғыларды пайдалана отырып, ақылы учаскелер бойынша жол жүру ақысын алу жөніндегі оператордың іс-қимылын қамтамасыз ете отырып, жол жүрудің жоғары сапасын ұйымдастыратыны жазылған.
Қазақстанда алғашқы ақылы жол – «Астана – Щучинск» автожолы 2013 жылы іске қосылды. Бүгіндері елімізде 25 ақылы учаске жұмыс істейді, оның ішінде: I техникалық санаттағы 12 учаске, II және III техникалық санаттағы 13 учаске бар. Ақылы жолдың жалпы ұзындығы 4 760 шақырымды құрайды. Біз осы бес мың шақырымға жуық жолдағы қызмет пен сапа стандартқа сай ма, ақылы жолмен жүру қаншалықты қауіпсіз және оның тегін жолдан айырмашылығы бар ма деген сұраққа жауап іздеп көрдік.
Статистика құрылымына өзгеріс енгізілсе…
Qamqor.gov.kz құқықтық статистика және арнайы есепке алу органдарының статистикасына сүйенсек, 2025 жылдың 6 айында елімізде 15 698 жол-көлік оқиғасы (ары қарай – ЖКО) тіркелген, бұл деректі өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 54,0% – ға артық (10191).
Бір ескеретін жайт, мұнда Қазақстан жолдарындағы жол апаты ақылы немесе тегін жолда болғаны нақты көрсетілмейді.
Баса назар аударатын жағдай – Qamqor.gov.kz сайтында ЖКО-ға қатысты статистика 2015 жылдан ғана басталады. Осы деректерді қарастырсақ, 2013 жылы пайдалануға берілгеннен бері ақылы жолдағы қозғалыс қауіпсіз болуы керек еді, алайда біз көрген картина олай емес. Себебі ақылы жол пайдалануға берілген соң өткен 10 жылдан кейін де Қазақстан жолдарындағы жол апаты мен одан зардап шеккен, жарақат алған жолаушылар саны азаймаған, керісінше екі есе өскен (!) деуге мәжбүрміз.
Осы ойымызды ҚР Ішкі істер министрлігіне сауал жолдап, тексеріп көргіміз келді. Сол себепті 2020-2024 жылдары ақылы жолда болған ЖКО-ның нақты санын, жол қозғалысы қанша рет және не себепті жабылғанын, сонымен қатар ақылы жол қолданысқа берілмеген 2003-2013 жылдар аралығындағы ЖКО статистикасы мен ақылы жол іске қосылғаннан кейін өткен 10 жылдағы (2013-2023 жж) ЖКО статистикасын сұрадық. Министрлік:«бұл сұрақтың жауабын Бас прокуратураның Құқықтық статистика және арнайы есепке алу комитетінен аласыздар», – деп қысқа қайырған жауап жолдады. Сөйтіп сұрақ-жауап шеңбері айналып Бас прокуратураның Құқықтық статистика және арнайы есепке алу комитетіне қайта тірелді.
Айта кетейік, ақылы жолды енгізу көлік апатын азайта алған жоқ деген қорытындымыз дәл осы комитеттің ресми сайтындағы деректерге негізделген болатын.
Біз бұл сұрақтың жауабын «Ортақ жол» жол қозғалысы қауіпсіздігі қауымдастығының басшысы Арсен Шакуовтан білдік. Оның айтуынша, бұрын әкімшілік полиция құрамында жол қозғалысы қауіпсіздігін қамтамасыз ету және жол қозғалысы қауіпсіздігін насихаттау бөлімі жұмыс істеген.
Фото: Арсен Шакуовтың жеке архивінен
«2013 жылдың қарашасында Жол полициясы таратылған соң «жол қауіпсіздігін» ешбір мемлекеттік орган бақылай алмай отыр. Ал ІІМ ЖКО-ның алдын алумен ғана айналысады. Қысқасы, Қазақстанда жол қозғалысы қауіпсіздігін қамтамасыз ететін бірыңғай мемлекеттік орган жоқ», – деді.
Сарапшы жол апаты деңгейі азайғанымен, оның ауыр зардабы сол қалпында қалғанын, яғни қандай жолда болмасын, адам өлімі тіркеліп жатқанын тілге тиек етті. Ақылы жолдар көбейгенімен, апат азаймаса, мәселе жол сапасына келіп тірелетінін түсіну үшін логиканың керегі шамалы. Демек, жол сапасын арттыру маңызды. Бұл орайда Қазақстан жол ғылыми-зерттеу институтына (әрі қарай – ҚазЖолҒЗИ ) хабарласып, жақсы жаңалықтан хабардар болдық.
ҚазЖолҒЗИ жол сапасын жақсартатын халықаралық нормативтерге көшуді бастапты – биыл Superpave (суперасфальт) технологиясымен алғашқы жол телімдері салынатынын жеткізді. Технология жолды пайдалану мерзімін арттырып, күтіп ұстауға кететін шығынды азайтуға бағытталған. Биыл осы технология бойынша пилоттық мақсатта 7 жол учаскесінің құрылысы басталады. Бұл әдіс АҚШ пен басқа да елдерде кеңінен қолданылады. Институт Қазақстанда алғашқы рет жол қозғалысы қауіпсіздігі стратегиясының жобасы әзірленіп жатқанын да жеткізді. Бұл бастама алдағы 5 жыл ішінде ЖКО салдарынан болатын адам өлімін 30% дейін азайтуды көздеп отыр.
«Ақылы жолға балама ретінде тегін жол керек»
Кейіпкеріміз Асылбекке қайта оралсақ, ол ақылы жолдардың кең болғанын қалайды. Өйтпегенде ауыр жүк көліктері тар жолда аударылып, жолдан шығып қалады деп санайды.
«Ақылы жолда, кем дегенде, қарама-қарсы екі жолақтан болуы керек, ал бізде (Орал – Самара жолында) бір ғана жолақ. Бұл жолда ауыр жүк көлігіне сағатына 75 км жүруге рұқсат етілген. Одан асырсаң жол полициясы қызметкерлері айыппұл салады. Ақылы жолдың бір сипаты – жылдам жүру емес пе, ендеше бұл жол талапқа қаншалықты сай келеді?» – дейді ол.
Ал сарапшы Арсен Шакуов ақылы жолға балама ретінде тегін жол болуы керек деген ұстанымын білдірді.
«Мысалы, сіз Астанадан Қарағандыға Астана – Қарағанды жолынан басқа жолмен жете алмайсыз, сіз сол трассаға кіресіз де, Астана – Теміртау учаскесінде жүргеніңіз үшін ақы төлейсіз. Адамдардың бір тобы ақылы жолмен, енді бір тобы тегін жолмен жүргісі келеді. Бұл – олардың конституциялық құқы. Алайда іс жүзінде олардың құқы сақталмайды. Өйткені тиісті трассамен Қарағандыға тегін жету мүмкіндігі жоқ.
Иә, ақылы жол – жоғары деңгейдегі қауіпсіздік пен жайлылық дейді, бірақ дәл қазіргі уақытта біздегі ақылы жолдар мұндай ұғымға сай келмейді.
Ақылы жол – бұл қосымша қызметі бар жол, біз ақшаны сол қызметтер үшін төлейміз, тезірек жетеміз. Жол бойында жанар-жағармай стансасы бар, жиі және сапалы тамақтануға болады. Ал тегін жолда қосымша қызмет түрлері дәріхана да, дәретхана да жоқ шығар, бірақ солай екен деп, ол жолдың сапасы ақылы жолдан нашар болмауы керек. Асфальт пен оның жабыны – стандарт және ол барлық жолда бірдей болуы қажет», – дейді сарапшы.
Осы тұста «ҚазАвтоЖол» ҰҚ» АҚ-ның ақылы жолға балама жолдың бар-жоғына қатысты сұрағымызға берген жауабын ұсынудың реті келіп тұр: «Жұмыс істеп тұрған 25 ақылы автомобиль жолының 24 учаскесінде көлік қозғалысы баламалы жол арқылы жүзеге асырылады».
Ал ақылы жол учаскелері іске қосылған кезде балама тегін жолды бірге іске қосу қарастырылған ба деген сұрақтың жауабын «Автомобиль жолдары заңына» сүйеніп берген. Аталған заңға сәйкес, автомобиль жолын ақылы негізде пайдалану туралы шешімде басқа балама жолмен жүру мүмкіндігі бар жолдың бастапқы және соңғы нүктелері көрсетілуі тиіс және көрсетілген балама жолмен жүру мүмкіндігі болуы қажет. Бірақ, балама жолдың болмауы жағдайында оның міндетті түрде болуы заңмен талап етілмейтінін астын сызып тұрып көрсеткен. Бұл – аталған норманы қайта қарауды қажет етеді.
Ақылы жол сапасы туралы көлік жүргізушілері жақсы сөз айта бермейді, ал жол сапасын тексерумен айналысатын «Жол активтері сапасы» ұлттық орталығы не дейді? Орталық дерегіне сүйенсек, 6 жылда жол жөндеу нысандарына 75 мыңнан астам тексеру жүргізілген. Оның 2 мыңнан астамы ақылы жолға қатысты екен, орталық осы жолдардан 3 мыңнан астам ақау мен бұзушылықты анықтаған. Ең көп кездесетін ақауға асфальттің жарылуы, жолдың жылжуы, су шаю мен топырақ төсемінің бұзылуы, түйісудің сәйкеспеуі, жол белгілерінің сай келмеуі жатады.
Демек, халық наразылығы негізсіз емес. Орталық мамандарының айтуынша, Еуропа Одағы, АҚШ, Оңтүстік Корея және басқа да елдерде өмірлік цикл келісімшарты (DBFM: Design-Build-Finance-Maintain) кеңінен қолданылады. Аталған келісімшарт бойынша мердігер ұйым жолды 15-30 жыл ішінде жобалайды, салады және қызмет көрсетеді. Бұл сапалы материалдар мен технологияларды қолдануға ынталандырады, өйткені мердігер жол кепіл берілген мерзімге дейін тозса, жауапқа тартылады. Біздің елде жол сапасына қатысты жауапқа тартылған мердігер компаниялар бар ма? Біздің білеріміз бұл салаға қатысты жауапқа тартылған оқиғалар негізінен қаржы жымқыруға байланысты болып келеді.
«ҚазАвтоЖол» ҰҚ» АҚ дерегіне сүйенсек, 2024 жылы ақылы жол учаскелерінен шамамен 48 млрд теңге кіріс кірген. Бұл қаржы «Автомобиль жолдары» заңына сәйкес жалпыға ортақ пайдаланылатын халықаралық және республикалық маңызы бар ақылы автомобиль жолдарымен (жол учаскелерімен) жүріп өту үшін ақы алудан түскен ақша, мемлекеттік-жекешелік әріптестік шарты негізінде алынатын ақшаны қоспағанда, Ұлттық оператордың жеке шотында есепке алынады және ақылы автомобиль жолдарын жөндеуге және күтіп-ұстауға, жүріп өту үшін ақы алудың бағдарламалық-аппараттық кешенін күтіп-ұстауға; жүріп өту үшін ақы алудың бағдарламалық-аппараттық кешенін енгізу және орнату мақсаты үшін тартылған инвестицияларды қайтаруға; автомобиль жолдарында ақылы қозғалысты ұйымдастыруға; ақылы автомобиль жолдарын күтіп-ұстау үшін жол-пайдалану техникасын сатып алуға және оған қызмет көрсетуге байланысты шығыстарды қаржыландыруға бағытталады. Ақылы жолдың кірісі аз емес, демек, жол сапасын жақсартуға кедергі болмауы керек.
Біздің шешім
Қазақстандағы ақылы жолдар проблемасын сараптай келе төмендегідей шешім ұсынамыз.
Бірінші – ақылы жолға балама тегін жол салу немесе ақылы жолды енгізген кезде балама тегін жолдың болуын қарастыру.
Қолданыстағы заңнамада «…Ақылы түрде автомобиль жолын пайдалану туралы шешімде бастапқы және соңғы пункттері көрсетілген балама жолмен өту мүмкіндігі болуы тиіс. Болмаған жағдайда заңмен баламалы жолдың міндетті түрде болуы көзделмейді» деп жазылған. Нақтырақ айтсақ Қазақстанда ақылы жолға балама тегін жол қарастырылуы қажет деген міндет заңнамада бекітілмеген. Заңнамаға осындай норма енгізу.
Екінші шешім – жолды ақылы ету туралы шешім қабылдау үшін мүдделі елді мекен, аудан, қала, облыс тұрғындары мен азаматтық қоғам, БАҚ өкілдерінің қатысуымен қоғамдық талқылау өткізу процедурасын енгізу. «ҚР Автомобиль жолдары туралы» заңының «Автомобиль жолын (жол учаскесін) ақылы негізде пайдалану туралы шешім қабылдау» атты 5-1-бабына сәйкес халықаралық, республикалық маңызы бар жалпыға ортақ автомобиль жолдарын ақылы жолға енгізу шешімін автомобиль жолдары жөніндегі уәкілетті мемлекеттік орган қабылдайды, ал республикалық маңызы бар қаланың, астананың көшелерін ақылы негізде пайдалану шешімін жергiлiктi өкiлдiк және атқарушы орган қабылдайды делінген. Көріп отырғанымыздай азаматтар, қоғам қандай жолды қашан, қандай ережеге, тәртіптерге сәйкес ақылы жол ретінде пайдалануға беретінін алдын ала білмейді және ол туралы шешімді қабылдау процесінен тыс қалады.
Осы заңның «Автомобиль жолын (жол учаскесін) ақылы негізде пайдалану туралы шешім қабылдау» атты 5-1-бабының 4 тармағына сәйкес шешім қабылданған күннен бастап ол шешім күнтізбелік отыз күн ішінде ҚР бүкіл аумағына таратылатын мерзімді баспа басылымдарда мемлекеттік тілде және орыс тілінде жариялануға тиіс деп көрсетілген. Мұнда да жолдарды ақылы жолдар санатына жатқызу туралы шешім қабылдау барысында халық бұл туралы хабардар етілмейді, шешім қабылданғаннан кейін ғана ақпарат таратады. Бұл ақылы жол жасау туралы шешім қабылдау кезінде азаматтардың шешім қабылдау процесіне қатыспайтынын көрсетеді. Шешім қабылдау процесіне қоғамның қатысуына қол жеткізу процестің ашықтығын және барлық тараптың шешім қабылдау процесіне тең қатысуын қамтамасыз етер еді.
Үшінші шешім – ақылы жолдарда болатын жол апаты статистикасын жүргізу. Бұл ақылы жолдың маңызын арттырады.
Осы шешімдерді ұсына отырып, Қазақстандағы ақылы жолдарға балама тегін жолдың болмауы мәселесі де, жолдарды ақылы жол жасау туралы шешім қабылдау кезінде азаматтардың шешім қабылдау процесіне қатыса алмауы мәселесі де «адам құқықтарының бұзылуы» деген өте маңызды мәселеге әкелетініне назар аударғымыз келеді. Кез келген мемлекеттің ең басты ресурсы – адам, біздің шешім адам өмірі мен оның құқын сақтауға жол ашады.
Фотолар авторы: А. Шамаева,
Визуализация авторы: А. Хамза
Дисклеймер
Бұл материал шешім журналистикасы жанрында Solutions Journalism Lab II жобасы аясында дайындалған және автордың жеке көзқарасын білдіреді.
Парақшамызға жазылыңыз
