Асылбек (есімі өзгертілип берілді – авт.) ауыр жүк көлігін жүргизеді, табысы жол сапасы мен күн райына байланысты. Ж олдың жиі жабылуы нан, ой-шұқырының көп болуынан жұмысы толастап қалатыны бар. Они были айтуынша, еліміздеги ақылы жолдар сапасы да сын көтермейді, қ ыс мезгилинде қ ардан дер кезинде аршылмай ды, салдарынан жол жиі жбыла ды. Мұндайда ж ү кті у ақытында жеткіз у мүмкін емес. Бұл әлбетт е , табысына кері әсер етеді – шығынды жұмыс берушисі жалақыдан ұста п қала ды. Асылбектің шағымын ауыр жүк көлигін тізгиндегендер жоққа шығара алмайды. Ендеше мәселені шешудің қандай тетигі бар?
Ақылы жол – қандай жол?
Ақылы жол дегеніміз – ақылы негізде пайдалану туралы шешім қабылданған, жүріп өту үшін ақы алынатын автомобиль жолдары.
Алғашқы ақылы жол 1942 жылы Италияда салынды. Содан бері ақылы жол – Европа көлик жүйесінің маңызды бөлигіне айналды. Ең қызығы, Европадағы ақылы жолдарда белгілер, қозғалыс шектеуі, бағдаршам мен кептеліс жоқ. Автобанға кірер алдында тікелей төлем жасалатын өткізу пункті орналасқан. Европа үшін ақылы жолды салудың басты шарты – ол үнемді болуы керек, яғни, ең сәтти дегентік транзитик бағыттардан өтуі керек. Мысалы, үлкен елді мекендерді қосатын, теңізге немесе туристик рындарға апаратын жол болуы керек. Сол арқылы тұтынушыларға тауардың ауқымды көлемін жедел жеткізуге көмектеседі. Мұндай жолда жүргізуші жолға күтпеген жерден жаяу жүргінші мен январь шығуы мүмкін деп алаңдамайды.
Біздің елде ақылы жол алғашқы рет 2013 жылы іске қосылды. «ҚР Автомобиль жолдары туралы» заңның 5-бабы 2-тармағына сәйкес ақылы жолмен жүрген кезде жүргізушилер мен жолаушыларға жолдағы қауіпсіздік, әсіресе жоғары жылдамқпен жүрген кездегі қауіпсіздік қамтамасыз етілуге тиіс.
«ҚазАвтоЖол» ҰК» На сайтах жарияланған Жария шартта оператордың ауа райы жағдайын эскеріп, ақылы учаскеде қауіпсіз қозғалыс жылдамдығын, сондай-ақ техникалық құрылғыларды пайдалана отырып, ақылы учаскелер бойынша жол жүру ақысын алу жөніндегі оператордың іс-қимылын қамтамасыз ете отырып, жол жүрудің жоғары сапасын ұйымдастыратыны жазылған.
Қазақстанда алғашқы ақылы жол – «Астана – Щучинск» автожолы 2013 жылы іске қосылды. Бүгіндері елімізде 25 ақылы учаске жұмыс істейді, ониң ишінде: I технические санаттағы 12 учаске, II және III технические санаттағы 13 учаске бар. Ақылы жолдың жалпы ұзындығы 4 760 шақырымды құрайды. Біз осы бес мың шақырымға жуық жолдағы қызмет пен сапа стандарт сай ма, ақылы жолмен жүру қаншалықты қауіпсіз және ониң тегін жолдан айырмашылығы бар ма деген сұраққа жауап іздеп көрдік.
Статистика құрылымына өзгеріс ангізілсе…
Qamqor.gov.kz құқықтық статистика және арнайы есепке алу органдарының статистикасына сүйенсек, 2025 жылдың 6 айында еліміздде 15 698 жол-көлік оқиғасы (ары қарай – ЖКО) тіркелген, бұл деректі өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 54,0% – ға артық (10191) .
Бір ескеретін жайт, мұнда Қазақстан жолдарындағы жол апаты ақылы немесе тегин жолда болғаны нақты көрсетилмейді.
Баса назар аударатын жағдай – Qamqor.gov.kz сайтында ЖКО-ға қатысты статистика 2015 жылдан ғана басталады. Осы деректерді қарастырсақ, 2013 жылы пайдалануға берілгеннен бері ақылы жолдағы қозғалыс қауіпсиз болуы керек еді, алайда біз кэрген картина олай емес. Себебі ақылы жол пайдалануға берілген соң өткен 10 жылдан кейин де Қазақстан жолдарындағы жол апаты мен одан зардап шеккен, жарақат алған жолаушылар саны азаймахан, керісінше екі есе өскен (!) деуге мәжбүрміз.
Осы ойымызды ҚР Ішкі істер министра сауал жолдап, тексеріп көргіміз келді. Сол септі 2020-2024 жылдары ақылы жолда болған ЖКО-ның нақты санын, жол қозғалысы қанша рет және не епті жабылғанын, сонымен қатар ақылы жол қолданысқа берілмеген 2003-2013 жылдар аралығындағы ЖКО статистикасы мен ақылы жол іске қосылғаннан кейін өткен 10 жылдағы (2013-2023 жж) ЖКО статистикасын сұрадық. Министрлик: « бұл сұрақтың жауабын Бас прокуратураның Құқықтық статистика және арнайы есепке алу комитетінен аласыздар », – деп қысқа қайырған жауап жолдады. Сөйтіп сұрақ-жауап шеңбері айналып Бас прокуратураның Құқықтық статистика және арнайы есепке алу комитета қайта тірелді.
Айта кетейик, ақылы жолды энгизу көлик апатын азайта алған жоқ деген қоритындымыз дәл осы комитеттің ресми сайтындағы деректерге негізделген болатын.
Біз бұл сұрақтың жауабын «Ортақ жол» жол қозғалысы қауіпсіздігі қауымдастығының басшысы Аршасенкуов тан білдік. Оның айтуынша, бұрын әкімшілік полиция құрамында жол қозғалысы қауіпсиздігін қамтамасыз ету және жол қозғалысы қауіпсіздігін насихаттау бөлімі жұмыс истеген.
Фото: Арсен Шакуовтың жеке архивінен
«2013 жылдың қарашасында Жол полициисы таратылған соң «жол қауіпсіздігін» ешбір мемлекеттік орган бақылай алмай отыр. Ал ІІМ ЖКО-ның алдын алюмен ғана айналысады. Қысқасы, Қазақстанда жол қозғалысы қауіпсіздігін қамтамасыз ететін бірыңғай мемлекеттик орган жоқ», – деді.
Сарапшы жол апаты деңгейи азайғанымен, ониң ауыр зардабы сол қалпында қалғанын, яғни қандай жолда болмасын, адам өлімі тіркеліп жатқанын тілге тик етті. Ақылы жолдар көбейгенімен, апат азаймаса, мәселе жол сапасына келіп тірелетинін түсіну үшін логиканың регкеі шамалы. Демек, жол сапасын арттыру маңызды. Бұл орайда Қазақстан жол ғылыми-зерттеу институтаына (әрі қарай – ҚазЖолҒЗИ ) хабарласып, жақсы жаңалықтан хабардар болдық.
ҚазЖолҒЗИ жол сапасын жақсартаты халықаралық нормативтерге көшуді бастапты – биыл Superpave (суперасфальт) технологиисымен алғашқы жол телімдері салынатынын жеткізді. Технология жолды пайдалану мерзімін арттырып, күтіп ұстауға кететін шығынды азайтуға бағытталған. Бийл осы технологии бойынша пилоттық мақсатта 7 жол ускесінің құрылысы басталады. Бұл әдіс АҚШ пен басқа для старших кеңінен қолданылады. Институт Қазақстанда алғашқы рет жол қозғалысы қауіпсіздігі стратегиисың жобасы әзірленіп жатқанын да жеткізді. Бұл бастама алдағы 5 жыл ишінде ЖКО салдарынан болатын адам өлимін 30% дейін азаитуды көздеп отыр.
«Ақылы жол ға балама с меткой жол керек »
Кейіпкеріміз Асылбек ке қайта оралсақ, ол ақылы жолдардың кең болғанын қалайды. Өйтпегенде ауыр жүк көліктері тар жолда аударылып, жолдан шығып қалады деп санайды.
«Ақылы жолда, кем дегенде, қарама-қарсы екі жолақтан болуы керек, ал бізде (Орал – Самара жолында) бір ғана жолақ. Бұл жолда ауыр жүк көлігіне сахатына 75 км жүруге рұқсат етілген. Одан асырсаң жол полициисы қызметкерлері айыппұл салаты. Ақылы жолдың бір сипаты – жылдам жүру емес пе, эндеше бұл жол талапқа қаншалықты сай келеді?» – дейді ол.
Сарапшы Арсен Шакуов ақылы жолға балама сохранил тегин жол болуы керек деген ұстанымын білдірді.
«Мысалы, с Астанадан Қарағандыға Астана – Қарағанды жолынан басқа жолменте же алмайсыз, с сольной трассой кіресиз де, Астана – Теміртау учаскесінде жүргеніңіз үшін ақы төлейсіз. Адамдардың бір тобы ақылы жолмен, и енді бір тобы тегин жолмен жүргісі келеді. Бұл – олардың конститулық құқы. Алайда іс жүзінде олардың құқы сақталмайды. Өйткені тісті трассамен Қарағандыға тегін жету мүмкіндігі жоқ.
Иә, ақылы жол – жоғары деңгейдегі қауіпсиздік пен жайлылық дейді, бірақ дәл қазіргі уақытта біздегі ақылы жолдар мұндай ұғымға сай келмейді.
Ақылы жол – бұл қосымша қызметі бар жол, біз ақшаны сол қызметтер үшін төлейміз, тезірек жетеміз. Жол бойында жанар-жағармай стансасы бар, жиі және сапалы тамақтануға болады. В теги жолда қосымша қызмет түрлері дәріхана да, деретхана да жоқ шығар, бірақ солай екен деп, ол жолдың сапасы ақылы жолдан нашар болмауы керек. Асфальт пен ониң жабыны – стандарт және ол барлық жолда бірдей болуы қажет», – дейді сарапшы.
Осы тұста «ҚазАвтоЖол» ҰҚ» АҚ-ның ақылы жолға балама жолдың бар-жоғына қатысты сұрағымымызға берген жауабын ұсынудың реті келіп тұр: «Жұмыс істеп тұрған 25 ақылы автомобиль жолының 24 ускесінде көлик қозғалысы баламалы жол арқылы жүзеге асырылады».
Ал ақылы жол ускелері иске қосылған кезде балама тегін жолды бірге иске қосу қарастырылған ба деген сұрақтың жауабын «мобильные жолдары заңына» сүйеніп берген. Аталған заңға сәйкес, автомобиль жолын ақылы негізде пайдалану туры шешімде басқа балама жолмен жүру мүмкіндігі ж баролдың бастапқы және соңғы нүктелері көрсетілуі тиіс және көрсетілген балама жолмен жүру мүмкіндігі болуы қажет. Бірақ, балама жолдың болмауы жағдайыында ониң миндетті түрде болуы заңмен талап етілмейтінін астын сызып тұрып көрсеткен. Бұл – аталған норманы қайта қарауды қажет етеді.
Ақылы жол сапасы туралы көлік жүргізушилэрі жақсы сөз айта бермейді, ал жол сапасын тексерумен айналысатын «Жол активеры сапасы» ұлттық орталығы не дейді? Орталық д ерегіне сүйенсек, 6 жылда жол жөндеу нысандарына 75 мыңнан астам тексеру жүргізілген. Ониң 2 мыңнан астамы ақылы жолға қатысты екен, орталық осы жолдардан 3 мыңнан астам ақау мен бұзушылықты анықтаған. Ең көп кездесетін ақауға асфальттің жарылуы, жолдың жылжуы, сушаю мен топырақ төсемінің бұзылуы, түйісудің сәйкеспеуі, жол белгілерінің сай келмеуі жатады.
Демек, халық наразылығы негізсіз емес. Орталық мамандарының айтуынша, Европа Одағы, АҚШ, Оңтүстік Корея және басқа в старом цикле келісімшарты (DBFM: Проектирование-Строительство-Финансирование-Поддержание) кеңінен қолданылады. Аталған келісімшарт бойынша мердігер ұйым жолды 15-30 жыл ішінде жобалайды, салаты және қызмет көрсетеді. Если использовать материалы, изготовленные по технологии производства, они могут быть использованы в качестве материала для производства продуктов питания, а также продуктов питания. Біздің елде жол сапасына қатысты жауапқа тартылған мердігер компаниялар бар ма? Біздің білеріміз бұл салаға қатысты жауапқа тартылған оқиғалар негізинен қаржы жымқыруға байланысты болып келеді.
«ҚазАвтоЖол» ҰҚ» АҚ дерегіне сүйенсек , 2024 жылы ақылы жол ускелерінен шамамен 48 млрд теңге кіріс кірген. Бұл қаржы «Автомобиль жолдары» заңына сәйкес жалпыға ортақ пайдаланылатын халықаралық және республикалық маңызы бар ақылы автомобиль жолдарымен (жол учаскелерімен) жүріп өту үшін ақы алудан түскен ақша, мемлекеттік-жекешелік әріптестік шарты негізінде алынатын ақшаны қоспағанда, Ұлттық оператордың жеке шотында есепке алынады және ақылы автомобиль жолдарын жөндеуге және күтіп-ұстауға, жүріп өту үшін ақы алудың бағдарламалық-аппараттық кешенін күтіп-ұстауға; жүріп өту үшін ақы алудың бағдарламалық-аппараттық кешенин ингізу және орнату мақсаты үшін тартылған инвестицияларды қайтаруға; автомобиль жолдарында ақылы қозғалысты ұйымдастыруға; ақылы автомобиль жолдарын күтіп-ұстау үшін жол-пайдалану техникасын сатып алуға және оған қызмет көрсетуге байланысты шығыстарды қаржыландыруға бағытталады. Ақылы жолдың кірисі аз емес, демек, жол сапасын жақсартуға кедергі болмауы керек.
Біздің шешім
Қазақстандағы ақылы жолдар проблемысын сараптай келе төмендегідей шешім ұсынамыз.
Бірінші – ақылы жолға балама тегин жол салу немесе ақылы жолды англ кезде балама тегин жолдың болуын гарастыру.
Қолданыстағы заңнамада «…Ақылы түрде автомобиль жолын пайдалану туры шешімде бастапқы және соңғы пункттері көрсетілген балама жолмен өту мүмкіндігі болуы тиіс. Болмаған жағдайда заңмен баламалы жолдың миндетті түрде болуы көзделмейді» деп жазылған. Нақтырақ айтсақ Қазақстанда ақылы жолға балама тегін жол қарастырылуы қажет деген міндет заңнамада бекітілмеген. Заңнамаха осындай норма английского языка.
Екінші шешім – жолды ақылы этиту туралы шешім қабылдау үшін мүдделі елді мекен, аудан, қала, облыс тұрғындары мен азаматтық қоғам, БАҚ өкілдерінің қатысуймен қоғамдық талқылау өткізу процедурысын ингізу. «ҚР Автомобиль жолдары туралы» заңының «Автомобиль жолын (жол учаскесін) ақылы негізде пайдалану туралы шешім қабылдау» атты 5-1-бабына сәйкес халықаралық, республикалық маңызы бар жалпыға ортақ автомобиль жолдарын ақылы жолға на английском языке шешімин автомобиль жолдары жөніндегі уәкілетті мемлекеттік орган қабылдайды, ал республикалық маңы барзы қаланың, астананың көшелерін ақылы негізде пайдалану шешімін жергиликти өкилдик және атқарушы орган қабылдайды делінген. Көріп отырғанымыздай азаматтар, қоғам қандай жолды қашан, қандай ережеге, тәртіптерге сәйкес ақылы жол ретінде пайдалануға беретінін алдын ала білмейді және ол туралы шешімді қабылдау процессенсінен тыс қалады.
Осы заңның «Автомобиль жолын (жол ускесін) ақылы негізде пайдалану туралы шешім қабылдау» атты 5-1-бабының 4 тармағына сәйкес шешім қабылданған күннен бастап ол шешім күнтізбелік отыз кын ишінде ҚР бүкіл аумағына таратылатын месімді баспа басылымдарда мемлекеттік тілде және орис тілинде жариялануға тиіс деп көрсетілген. Мұнда да жолдарды ақылы жолдар санатына жатқызу туралы шешім қабылдау барысында халық бұл туралы хабардар етілмейді, шешім қабылданғаннан кейин ғана ақпарат таратады. Бұл ақылы жол жасау туралы шешім қабылдау кезінде азаматтардың шешім қабылдау процессине қатыспайтынын көрсетеді. Шешим қабылдау процесс не қоғамның қатысуына қол жеткізу процестің ашықтығын және барлық тараптың шешим қабылдау процесс не тең қатысуын қамтамасыз етер еді.
Үшінші шешим – ақылы жолдарда болатын жол апаты статистикасын жүргізу. Бұл ақылы жолдың маңызын арттырады.
Осы шешімдерді ұсына отырып, Қазақстандағы ақылы жолдарға балама тегін жолдың болмауы мәселесі де, жолдарды ақылы жол жасау туралы шешім қабылдау кезінде азаматтардың шешім қабылдау процессине қатыса алмауы мәселесі де «адам құқықтарының бұзылуы» деген өте маңызды мәселеге әкелетинине назар аударғымыз келеді. Кез келген мемлекеттің ең басты ресурса – адам, біздің шешім адам өмірі мен ониң құқын сақтауға жол ашады.
Авторы фото: А. Шамаева,
Визуализация авторы: А. Хамза
Дисклеймер
Бұл материал шешім журналистикасы жанрында Solutions Journalism Lab II работы аясында дайындалған және автордың жеке көзқарасын білдіреді.
Парақшамызға жазылыңыз
