Поэзия ақылдан гөрі, сезімнің жемісі. Әуелі ақын жанының сілкінісінен туындайтын біртүрлі түйсік. Оның да арғы тегі сезіну болса да, оны жоқтан бар ғып айта алуда тұр. Сондықтан объективтен гөрі субъективке етене туыс. Ол кейде өз-өзіне келе алмай ширыққан жанның элегиясы боп жария болғанда, арзан ақылға жуымай, сел сезімге айналып жүрекке жол табады. Ұлықбектің де: «Ақындардың ақылы басында емес, ақындардың ақылы жүрегінде» дегені де осыны меңзейді. Бұны да қабылдайтын сана, сезінетін жүрек керек. Мұқағалидың: «Өмірде ақындардың бәрі жалғыз…» деуі де бекер емес. Осынау жалғыздықты жаны шыңырау, жүрегі ояу, көзі көреген жандар ғана үнсіз түсінеді.
Қолымда қазақтың көрнекті ақыны Ұлықбек Есдәулетовтың «Заман-ай» атты кітабы тұр. Ұмытпасам, 2005 жылы 6 тамызда жас ақын Нұрдықан Айдарқанұлына қолтаңба қалдырып, ұсынған кітап. Ұлықбек ақынның поэзиясын жаттап өскен Нұрдықанның мың бір таралыммен Қытай елінде өзі бастырған кітабы болғандықтан, қолтаңба қалдыруының да жөні бар. «Бәрекелді! Ұлықбек үшін емес, қазақ поэзиясы үшін ерлік істедің», – деп кітапты қуана қабылдағаным да есіме түсіп отыр. Үйткені, өзімнің де сүйіп оқитын, әуелі «Жеменей өзені» өлеңі арқылы өзіне қызыға қараған Ұлықбек ақыным кітап болып алдыма келсе неге қуанбаспын!
Содан бері «Заман-айды» қанша оқығаным есімде жоқ. Әуелі Ұлықбек өлеңдерін «Жұлдыз», «Қазақ әдебиеті» сынды үлкен басылымдардан да құрғатпай оқығаным, «Киіз кітабын», «Жүректегі жарылыстарын» арнаулы парақтағаным өз алдына бөлек әңгіме. Мұншалық ынтызар болардай Ұлықбекте не сыр бар деп ойлаушылар да шығуы мүмкін. Оны да өзім дәп басып айта алмаймын. Әйтеуір Ұлықбекке аңсарым ауады да тұрады. Бәрі де поэзияға деген ынтызарлықтың әсері болар. Бірақ бұл жәй әсер емес, селт етіп оянудан, таңғалудан туған ұлан-асыр әсер еді. Бұл әсерді «Заман-айдан» бұрын маған Ұлықбектің «Жеменей өзені» өлеңі сыйлады. Шыны керек, ара-тұра поэзия туралы шолу мақалалардан атын кезіктіргенім болмаса, бұрын Ұлықбекті мүлде білмейтінім де рас еді.
Содан 1980 жылдардың соңын ала «Жұлдыз» журналында жарияланған бір топ өлеңімен қауыша кеттім. Ақынның даусы бөлек, өзіне тартып барады, өлеңдерді бастан-аяқ қойын дәптеріме көшірдім. Ақын өлеңдерін бір-бірінен кеміте алмайсың десе де, «Жеменей өзенінің» орны бөлектей көрінді. Ізін суытпай ақын Құмарбек Сахаринге апарып оқып бердім. Талғампаз Құмарбекке Ұлықбек те ұнай кетті. «Жеменей өзені» мықты өлең», – деді. Осы жолы өз өлеңім мақталғандай марқайып қайттым. Мен де өлең таниды екем деп марсиып келем. Осыдан бастап, «Жеменей өзені» жатқа айтылатын болды. Шағын дастархан, той-мерекелері дейсің бе, қаламдастар ара бас қосу дейсің бе, оқушыларға дәріс сөйлеу дейсің бе, қойшы әйтеуір, «Жеменей өзенінің» базары болды да кетті. Бәрі де өлеңнің құдыреті болса керек, оны жаттаушылар да, қайталап сұраныспен тыңдаушылар да молыға берді. Сол тұста Керім Елемесұлы, Сәулет Тоқытбаев, Серік Нұғыманов сынды талантты ақындар да «жақсы өлең» деп тамсанғаны әлі есімде. «Жеменей өзенін» қызу талқылап, қызыл кеңірдек болған «Ортекеске» сапардың да елесі ойдан шыға қойған жоқ. Соны кейін қайта жаңғыртып, «Қазақ әдебиетінде» «Биік мұрат жолында» (1994 жыл, №44) деген атпен әсерлі мақала жазған бүгінгі Құл-Керім Елемеске де мың алғыс дейсің.
Осылайша «Жеменей өзенінен» басталған әсер Ұлықбек ақынға аңсарымды аудара берді. Содан бастап Ұлықбекті іздеп оқитын болдым. Осы арада «Заман-айға» тоқталудың алдында «Жеменей өзені» туралы бірер сөз айту керектей көрінеді. Мені Ұлықбек ақынға жақындастырған аты шулы «Жеменей өзені» тегі қандай өлең?! Оқырман алдында өлеңді үтір, нүктесін қалдырмай оқып шығайын:
Тисе де таудың тасына басың,
Жеменей, неге тасып ағасың?
Біз ашулансақ басыламыз ғой,
Сен осы қашан басыла аласың?
Сұмдарға жақпас сөзіне орай,
Соққы жеп елдің езінен Абай,
Сонау бір жылы жол тартқан еді,
Зайсанға қарай – өзіңе қарай…
Наданға налып –
Сөзін ұқпаған,
Бишікештерден безініп бабам,
Атының басын Зайсанға бұрып,
Мұң шақпақ болды кезігіп саған.
Жібермей жылап,
Жанкешті халық,
Алдынан шығып жол кесті барып…
Абайды күтіп,
Келер деп бір күн,
Жатырсың ба әлі дөңбекшіп ағып?
Абайдың мұңын – даламның мұңын,
Абайдың жырын – ғаламның жырын.
Мен оқып берсем қайтеді саған,
Жаңғыртып тұрып жағаңды бүгін?
Жеменейім-ау,
Жебедей жүйрік,
Өтсе де ғасыр кемедей құйғып,
Абаймен сені табыстырар ем,
Қолымда болса зәредей билік.
Сұмдармен әлі бітпеген егес,
Ел мұңын ешкім жүктеме демес.
Сен танымаған тыныштық, тыным,
Маған да бүгін түк керек емес.
Көріп отырсыздар, аядай жеті шумақ өлеңнің астарында ұлан-асыр ой, шыңырау сыр жатыр. Ақын Жеменей өзенімен сырласады, басын таудың тастарына ұрып, асып та тасып жатқан Жеменей неге ашулы екен? Ақын қаратпа сұрау қойып: «Біз ашулансақ басыламыз ғой, сен осы қашан басыласың?» дейді. Расында, қанша ашуланып, қанша тулағанымыз есімізде жоқ. Әйтеу, бара-бара «сап-сап көңіл…» деп сабамызға түспеуші ме едік! Бірақ Ұлықбектің Жеменей өзені басылар емес, басылуды қойып, өкпесі қара қазандай екен. Бақсақ, Абайдың мұңын арқалап, арнасына симай жатқан Жеменей жер текпілемей қайтеді? Бір кезде «сұмдармен алысып, езінен соққы жеп» жалғыз қалған Абай жалғыздық мұңын Зайсан мен Жеменейге шер ғып төкпек болған екен…
Дүниеде Абайдың мұңындай ащы, ауыр мұң жоқ. Сол ауыр мұңнан көз аша алмаған Жеменей әлі күнге Абайды күтіп, дөңбекшіп ағып жатқан жайы бар. Ақын өзенге сабыр тілейді, басу айтады, бірақ оны тыңдар Жеменей жоқ.
Өнер адамының жасампаздығымен бірге өріліп жатқан қымбатты өмірбаян да кейде ақынды тереңдеп танудың даңғыл жолына салары да шындық. Ақын Иосиф Бродский: «Ақынның өмірін оның өмірбаянынан емес, өлең жолдарынан іздеу керек», – дейді екен. Осы мәннен алғанда, Ұлықбек бізге ақ боранды Алтайдың, қасиетті Қара Ертістің, заңғар Зайсанның, ашулы Жеменейдің көркем көрінісін, табиғи мінезін, ондағы қараша ауылдың қалпын, момақан балалықты қанша жырдың өзегіне айналдырып жырлағаны көз алдымызда тұр. Бір кезде Құл-Керім Елемес «Биік мұрат жолында» деген мақаласында «жалпы, Ұлықбек – төрт құбыласы түгел, туған тауы – өр Алтайдай асқақ ақын» деп бағалапты. Ақынның «Киіз кітабына» алғысөз жазған сөз зерегі Әбіш Кекілбайдың: «Ақынды шындап түсінгің келсе, туған жерін барып көр» – деген ойын да мәнмен түсінгіміз келеді. Расында, Ұлықбек жырларының өзегі кіндік қаны тамған киелі топырағында жатыр, өмір мен өнердің терең тамырластығы болатынын мойындауымыз керек. Көбінде ақын мінезі туған топырағына тартып туады. Бұл – бояусыз шындық. Айталық, Мағжанның Сасық көлі, Ілиястің Ақсуы, Мұқағалидың Қарасазы, Төлегеннің Әмудариясы, Сабырханның Қызылқұмы, Оралханның Бұқтырмасы, Кеңшіліктің Торғайы қандай киелі болса, Ұлықбектің де Зайсаны мен Жеменейі, Қараталы сондай қымбат. Әркімнің туған жері Мысыр шәрі десек те, сол киелі топырақты өз жырының өзегіне айналдырып, жыр тұғыры – алтын қазыққа жез бұйдасын мықтап байлау да шебер ақындардың еншісіндегі шаруа. Сол сияқты Ұлықбектің де алтын қазығы – өзі туып-өскен мекеннің болмыс-бітімі мен сыр-сипатынан бастау алып жатады. Бұның өзі жыр жолдарында өзгеше орынмен түседі.
Алтайдың ақ бораны,
Толастап тоқтамады.
Шынымен бұл шіркінге,
Адамның жоқ па амалы?!
Қара Ертіс, саған қайранмын,
Қайырылып артқа қарамай,
Қамығып келіп қарадай,
Қаймығу білмес баладай.
Қойып бір кеттің Зайсанға
Қоңырқай тартқан қоладай.
(«Заман-ай», 35-бет).
Міне, осындай киелі Алтайдың бұрқақ бораны, ақ күміс қасат қары, ақ шұнақ аязы, қаһарлы Қара Ертістің толқыны өз табиғатымен, өз мінезімен кескінделсе, кейде сол киелі Алтайдың көгілдір көктемі, жаймашуақ жазы, салкүрең күзі де әсемдігімен көз тартады. Табиғат сұлулығын сызуға деген құштарлығы да өлшеусіз, шеберлігі де шексіз.
Боз қырау күзде бөз-орман,
Базары тарқап бозарған.
Бұл шақта аспан атынан,
Бұлағай бұлттар сөз алған.
Тоңазиды әлем тоң майдай,
Қабағында бір тоң бардай.
Жас талдар жалқау сілкінер,
Жауында қалған торғайдай.
Көк айыл бұлттар күркірер,
Кеудесі қайнап күрсінер,
Көңіліңнің құртын қозғаса,
Қытықтап өтіп түлкі жел.
Мынау сүреңсіз күздің марқау кейпі көз алдыға дәл келіп тұр. Табиғат суретін шебер өрнектейтін, образбен сөйлеп, образбен ой суыртпақтайтын бір ерекшелік Ұлықбекте едәуір ширап жетілгені анық. Бірақ ақының табиғаттың көркем көрінісін, сұлулығын жай қызықтаудан гөрі, оны жан әлемінің тартысымен көрсетуге бейімділігі басым.
Сыншы Аманкелді Кеңшілікұлының «Ұлықбек Есдәулетовтың «Киіз кітап» атты жыр жинағындағы өлеңдерінің сұлулығы, ең алдымен, оның жан әлемінің табиғатымен байланысты» («Қазақты сүю», «Өнер» баспасы, 2008 жыл, 122-бет) деген пікірі едәуір таразы басын басады. Расында, ақын қандай тақырыпты жырласа да ішкі жан әлемінің тартысымен көрсетуге әуес. Ішкі ширығысты, ішкі жан уайымды ширатып беруге шебер.
Өртеніп өзек ашиды-ай,
Жуады жасың бетіңді.
Күзгі жапырақ жасындай,
Ғұмырың қалған секілді… (41-бет).
Мынау «жалаңаш қалған жарлы бақ» қаралы күй кешкен, «қайыңдар шашын жайып сап, жапырағын жоқтап тұрғандай» сүреңсіз мезгілдің жабырқау шағы. Табиғатқа ілесіп, адамның жаны бірге жылайды. Ойланасың… Алғы күнде не істеу керектігі жөнінде бағамдайсың.
Ым менен жым жең ұшынан жалғасқан,
Сұм дүние бір-бірімен арбасқан.
Көсемдердің қабақтарын қар басқан,
Шешендердің шудаларын шаң басқан.
Құсы құлап қаңырап бір қалды аспан!
Ақындардың жүрегінен қан қашқан,
Пақырлардың қалтыраған қолдары,
Жаратқанның жағасына жармасқан.
(«Заман-ай», 82-бет).
Не дейсің бұған, кейде Ұлықбектің де мұңы бас айналдырады. Осы жағынан мұңшыл Мұқағалиға етене жақын. Бірақ оның мұңы сыртқа бұрқырап көзге оңайдан көрінбейді. Ішкі ширығысында, жүректің түкпірінде жатыр, бірде мұңшыл болып елестейді. Осыған әкеп жоғарыда айтқан ойшыл ақын, тапқыр ақын деген бағамызды қоссақ, Ұлықбек ақынның табиғаты тұлғалана береді. «Қалада – тәнім, ауылда – жаным, жүрегім, жырым, арманым – дала» деген Ұлықбек ақынның құбыланамасы бізге де адаспаудың бағдарын сілтейді.
Мақаламыздың басында «Жеменей өзені» өлеңіне бекер үңілгеміз жоқ. Ақынның бар шеберлігі осындай ойлы жырлардан байқалатынын меңзеу еді. Ұлықбек өзі де алғашқы жырларынан-ақ жаңаша сөйлеуге ұмтылған ақын. Алакеуім кешкі далада арба үстінде айнала табиғатқа қызыға қарап келе жатқан қиялшыл немересіне атасы былай дейді:
Батысқа, балам, қызықпа,
Батқан күн – біздің күніміз.
Көкжиек деген сызыққа,
Сіңгенше ғана тіріміз.
Уақыт зулап улы оқтай,
Уатып өтер төзімді.
Сондықтан, балам, күн батпай,
Айтып қал айтар сөзіңді.
(«Заман-ай», 1-бет).
Жан езетін, жүректі солқ еткізер ащы сөз, үнсіз ойланасың. Атаның мұңлы көкірегі қарс айырылып тұр. Демі дірілдеп, көкірегі деміккен қарттың батқан күнмен бірге көзі қарауытып барады. Бала да ойлана бастағандай, әуелі біз де ойлана бастадық.
Қарашығында мұң тұрды,
Аядым қартты құнысқан.
Қайырылып артқа күрсінді,
Таң іздегендей шығыстан.
Шал азабы – жан азабы екен. «Күн- батысты қараңғылық қаптаған», «Күн-шығыстан таң келеді – мен келем» – демеуші ме еді Мағжан ақын. Мағжан аңсаған күншығысты Ұлықбек те шырамытады. Ұлы ақынның қоламта ойларына алыстан сарын қосады. Ұлықбектің алғашқы жырлау жүйесі, міне, осындай жаңаша ойлаудан бастау алған.
Мұндай тосын ой айту Ұлықбектің «Бұрышқа тұр», «Қасқыр мінез», «Ескерткіш жуған әйел», «Жүрегімді ауырттың» қатарлы өлеңдерінен де сыр береді. «Бұрышқа тұр» да тентек ұлдың әредік еркелігін көтере алмаған әке, оны үнемі бұрышқа тұрғызып қойып, жазалап жатады. Бүгін де: «Тұр бұрышқа!» – деп ақырып тұр. Жазаланған тентектің ойы сан-саққа жүгіреді. «Тусам егер үй-күйсіз жабайы боп…», «мен өскенде бұрышсыз үй тұрғызам» – деуі де бұрышты жек көруі, бұрышқа кектенуі еді. Ақын сол тентекті аяды ма, бері қайыр ойларға белшесінен батты ма?
Ендігі ойды былай қорытады:
Сол тентекке жанымның хошы келген,
Еркелігін мен болсам кешірер ме ем?
Шіркін, оның бабасы бақытты ғой,
Бұрышы жоқ үйлерде өсіп-өнген.
(«Заман-ай», 83-бет).
Оқырманды ойға қалдыру осыдан артық болмас. Ақынның күтпеген жерден ой тауып, жүректі шым еткізетін шеберлігі осылай толқын атады. «Қасқыр мінезі» – қасарма ерліктің жыры. Етек- жеңі жинақы осы жырда Ұлықбек өзінің ақындық мінезін айқын байқатқан.
Қақпанға түскен қасқыр қапы қалып,
Шайнады өз аяғын жатып алып.
Кеудесін қара түннің күйдіреді,
Күйінген көздерінің оты жанып.
Қасарған қақпанды да қауып көріп,
Ырылдап, қанды езуден ағып көбік.
Ызадан қалш-қалш етіп тың тыңдайды,
Қайырымсыз қара түннен қауіптеніп…
(«Жүректегі жарылыстар», 232-бет).
Ызадан жарылардай болып жанталасқан қанды ауыз қасқырдың мүшкіл халі осы. Өлімге мойынсұнғысы келмейді. «Қанжардай азулары қарш-қарш етіп, қайрансыз қайран арлан жанталасып» жатыр. «Қасқырлық намысымен жан ұшырады». Бар ойы ажалдан құтылу, ертеңгі тірлік үшін күресу керек.
Қарамай қан қақсаған жарасына,
Аяғын шайнап үзді аласұра.
Өз қолын өзі кесер сол мінезді,
Адамның берер ме еді баласына!
Міне, бұл – қасқырдың мінезі. Өткеніңді есіңе түсіреді. Басқа түскен тағдыр мен қарсыласқан ерліктің рухы, көкжал тірліктің қаһары. Ақын сондай қасарма ерлікті іздейді.
Ал ақынның «Ескерткіш жуған әйел» өлеңін де көңілмен оқып, көкейге күй ғып қондырасың. Алматының шығысындағы таулы қыратта тау мүсінді бір ақынның ескерткіші тұр. «Боз жусан мен селеу кешіп, басынан будақ-будақ өлең көшіп» тұрған ақынның ескерткішін бір әйел ақ сабынмен жуып жатыр.
Оранды ақша бұлтқа ақын бір сәт,
Сүртті әйел,
Ақ жібекпен басын қымтап.
Көрді әлем ескерткіштің жылағанын,
Көзінен мөлт-мөлт етіп асыл бұршақ.
Арзымас асылың не, күмісің не,
Тіршілік көз жасының тұр ішінде.
Мүсінді сүйді сонда мұңлық әйел,
Сүйе алмай қалды мекен тірісінде?
(«Заман-ай», 50-бет).
Өлеңге түсіндірме жасап, бояуын кетірмейік. Өлең өз тілімен әдемі сөйлеп тұр. Махаббатты жырлау осындай-ақ болар. Бұл – адам жанын езгілеген ғашықтың ариясы. Абайдың: «Ғашықтың тілі – тілсіз тіл» дегенін дәлелдеп тұрған жоқ па? Білсең де айта алмайсың… Өз-өзіңнен күрсініп, ойға батасың.
Оқырманды ойға қалдырған өлең оңайдан жатталып қалатын секілді. Кейде ақынды ақын таниды деген пәтуәға иланып қаласың. Бір кезде дарабоз айтыс ақыны Құрманбек Зейтінғазыұлы өлең тапқандай шаршы топтың алдында:
Жүрегімді ауырттың ғой, жарығым,
Аласұрдым, алпарыстым, арыдым.
Тағдырымды бүгін ғана таныдым,
Бәрі уайым, бәрі күмән, бәрі мұң, – деп бір өлеңді оқи жөнелді. Бар болғаны бес-ақ шумақ өлең соңына шыққанда дүйім ел шу ете түсті. Біреу күлді, біреу бас шайқады.
Жүрегімді ауырттың ғой, бұлам-ай,
Жалғыз өзің бастағанда бұлағай.
Күрсінемін: «қайтсін-ау деп жыламай,
Төрт әйелі түтіп жеген ұлы Абай!»
(«Заман-ай»,75-бет).
«Құраға, мынауыңыз Ұлықбек қой!» – дедім. «Дұрыс айтасың, сол жігіт ақын екен!» деді. Расында, бұл өлең еркек біткеннің жанына майдай жағады. Біреудің күліп, біреудің бас шайқауы да тегін емес. Ол жағын қоя тұрып, бір ғана Абайды ойлайықшы. Абай өмірін жақсы білеміз деп жүргенде, Абайдың мұңын «төрт әйелдің түтіп жегенінен» іздеген Ұлықбекше ойлану бізде бола қойған жоқ. Өлеңде мөлдір мұң да бар, әдемі әзіл де бар. Осыны түсінген Құрманбек ақын да Ұлықбекті «ақын екен!» деп ағынан жарылып отыр.
Мұндай ойлар Ұлықбек өлеңдерінде алған тақырыбына қарай түрленіп отырады. Өмірде бәріміздің де сезіп, білгеніміз аз емес шығар. Бірақ біліп тұрып, айта алмайтынымыз тағы бар. Ал, білмейтінімізді біреу айтса, «білгір екен» демеске шарамыз жоқ. Кейде Ұлықбек осы білгірлігімен дараланып көзге түседі. Сонымен қоса, ойға шырақ болардай жақұт меруерттер, образды оралымдар, тентек, ширақы тіркестер Ұлықбекте жетіп асады. Бұны да қызықтап оқып көрелік: «Қыр үстін өртеп отымен, қырмызы жүзбен күн батты», «мамырлап суға қонған көктің бұлты, манаурап ұйқысынан айықпады», «жағада жаққан оттың көк түтіні, ақ бұлтты арқандап тұр аспандағы», «менің де нөсерлейтін мінезім бар, кеудемде нажағайлы аспан көшкен», «тамшы боп терезеңді қаққан сонда, дүрсілін жүрегімнің естімеп пе ең?», «ту сыртымнан үп еткенде самал жел, елеңдеймін сен шығар деп күрсінген», «күн астында күмбірлесе күміс су, сенің күлкің естілгендей қуанам», «менің-дағы жұлдыз толды көзіме, қарағым-ау қалай жұлып тастармын», «қазақ деген бір ел бар «құдай атқан», күн оятпай жүрегін түн оятқан», «қазақ деген бір ел бар атқа мінген, жұлдыздар мен жел тілін жатқа білген», «итжығыс іштің толқыны, бір-бірімен алысып», «ернін тістеп ұят тұр, тіс жаруға жарамай», «ақындар ғашық болмаса, ақыр заманның жеткені»… Бұндай ойлы жолдар мен көркем нақыштарды тізіп тауыса алмайсың. Ұлықбек ақынның ойлау жүйесі мен шеберлігінің үндескен сәті осындай.
«Заман-айды» ақтарып отырып, өзінің шын сырын бүкпесіз айтқан «Менің фамилиям» мен «Екінші Ұлықбек» деген өлеңдерге соқпай өте алмадық. Бір қарағанда екі өлеңде де әдемі әзіл, оның астарында сырын ішіне бүккен ащы мысқыл бар. Өлеңді алдында күліп оқысаң, артынан ойға батасың. Ақынның емеуріні өзін айғақтау емес, сырым да, шыным да осы деп тұрғандай. «Менің фамилиям» да Есдәулетов деген фамилиямен Алматыға жеткен бала ақын біраз лепіріп алады. Сүйтіп жүргенде сақшының қолына түсіп, «фамилияңды былғамай жүр» – деп ескерту алады. Бақса, «мен білмейтін Есдәулетов, бастығы екен түрменің» болып шығады. Тағы бір жолы Мұқағали ақынға еріп үйіне барады. Мұқағали: «Есдәулеттің баласы» деп Лашын жеңгесіне таныстырады. Лашын жеңгесі «Бармысың, бауырым!» деп бауырына басады. Қазан көтеріп, дәм береді. Мырс-мырс күлген Мұқаң да «үндеме» дейді. Осылайша Мұқағалидың балдызы болып шыға келеді.
Алматыдан Мәскеу кетіп,
Байсалды бір күйге ендім.
Ақын Ұлықбек Есдәулетов,
Деген атқа үйрендім.
Түрмешінің жалғызының,
Түспесе де құны әлі.
Мұқағали балдызымын,
Дей салғым кеп тұрады!
(«Заман-ай»,71-бет).
Есдәулетов деген фамилияның әлегіне күлмеске әддіңіз жоқ.
Әңгіменің бәрі осы күлкіде тұр. Күлкінің арғы жағы ойға жетелейді… Мұқағалидай арқалы ақынның «балдызымын» деп жар салғаннан Ұлықбек ұтпаса, ұтылған жоқ. Ал, «Екінші Ұлықбек» оны тағы бір қырынан танытады. Өлеңде Тұманбай ақын мінбеге шығып алып: «Ұлықбек өзімнен кейінгі талантты, мықты ақын», Өтежан ақын: «Өзіме жетіп жығылар керемет ақын», – деп мақтауын асырса, Кеңшілік ақын: «Қазақтың тілін білетін, өзімнен кейін сен ғана», – деп арқасынан қағады. Одан кейін де талайлар мақтайды. Бәрі де өзінен кейінгі «екінші ақын» деп таниды. «Ақындар бығып жатқанда, екінші болсам жаман ба?!» деген қанағатшылыққа риза боласың. Десе де Ұлықбектің сөзі бөлек:
Ұлылық сырын ашатын
Шетінен түгел ең дана,
Ақынның бәрі бас ақын,
Екінші – жалғыз мен ғана.
Бас изеп тұрып, мақұл боп,
Бәріне ашық пейіліммен,
«Өзімнен соңғы ақын»деп,
Абай да айтса деймін мен! (74-бет).
Өлеңде мысқыл бар, шымшыманың астарында шындық барына сенсек, бұл өлең ақынбыз деп, «қой санап» жүргендерге ой салар. Абайдан кейін Ұлықбек деу де артықтау болар, бірақ ақынның бәрі бірінші болған бұл заманда, бізді олардан гөрі «екінші ақын Ұлықбек» қызықтырады. Өзіне өзгеше күшпен құштарландырады. Оның «Заман-ай» кітабін парақтап отырып, осындай ойларға кенелдік.
Туған жерін тұғыртас қылып, туған елін басына көтеріп, соның айбоз бақытты шағын көркем жырымен мөлдіретіп жеткізген Ұлықбек ел жүрегіне осылай жол тартты. Оның қапа көңілі мен дертті жүрегі де елге деген махаббаттан туындаған. «Қара пимасы» арқылы қазақтың басына төнген Алқакөл сұламаның, қасіретті дертін толғап, жартыкеш жанымызды емдеген, «Жеменей өзені» арқылы жер бауырлаған елдік рухымызды оятқан, туған ауылдың тұнығы мен ондағы адамдардың жан сұлулығынан сусындатқан, арзан сөзден ат-тонын ала қашып, маржан сөзден асыл сарай салған Ұлықбек – қазақ жырының алдаспан ақынына айналды.
Адамның бәрі туыс, бәрі бауыр,
Көтерер қайғыны да халық ауыр.
Адамзат аманатын арқалаумен,
Арқасы ақындардың әлі жауыр! – деп өзі айтқандай, елінің бақытын тілеп, адамзаттың аманатын арқалап, поэзиямыздың марқасқа жолында жүк көтеріп келе жатқан қара атанның төрт тұрманы түгел болғай.
Ыдырыс Әділқанов,
Парақшамызға жазылыңыз
