Пакизат Сайлаубекова, ана, эколог, подкастер
Эколог, подкастер Пакизат Сайлаубекованың өмір жолы мен кәсібі – бір-бірінен ажырағысыз ұғымдар. Ол үшін экология – қоғамның мәдениеті мен басқару деңгейін айқындайтын айна. «Экологиялық дағдарыс – бұл басқару дағдарысы», – дейді ол. Өйткені қоқыс пен қалдықтар мәселесі үй деңгейінде басталып, мемлекеттік жүйеге дейін созылатын тұтас тізбек. Сол тізбектің бір буыны үзілсе, бүкіл экожүйе әлсірейді. Біз Пакизат Сайлаубековамен қоқыс полигондарының қазіргі ахуалы, экологиялық ағартушылық пен жауапкершілік мәдениеті, сондай-ақ подкаст арқылы экологияны насихаттаудың жаңа тәсілдері туралы әңгімелестік.
– «Экологиялық дағдарыс – бұл басқару дағдарысы» дегенді қалай түсінуге болады?
– Мен бұл ойды жиі айтамын. Себебі экологиялық дағдарыс адамдардың қоқысты сұрыптамауынан немесе табиғатты елемеунен ғана туындайтын біржақты мәселе емес. Бұл – тұтас жүйенің әлсіздігін, табиғат пен қоғам арасындағы үйлесімнің бұзылғанын аңғартатын белгі. Қалдық мәселесі – тұрмыстық деңгейдегі ұқыпсыздық мәселесін ғана көрсетіп қоймайды, ол ұйымдастыру, бақылау, жауапкершілік пен мәдениет бір-бірімен байланысқан үлкен шынжыр. Сол шынжырдың бір буыны үзілсе, бүкіл экожүйе әлсірейді. Ал оның салдары ауыр: жер мен судың ластануы, ашық жатқан полигондар, экономикалық тиімсіздік. Мен мұндай үрдісті «басқару дағдарысы» деп атаймын. Өйткені табиғаттағы тепе-теңдік ең алдымен адам қабылдайтын шешімдерге тәуелді. Егер жоспарлау дұрыс жолға қойылмаса, бақылау мен ұқыптылық болмаса, экологиялық апат пен экономикалық шығын қатар жүреді.
– Қарапайым азамат тастайтын қоқыс қандай жолмен қалдыққа айналады?
– Қағаз жүзінде бәрі рет-ретімен орындалатын сияқты көрінеді: қоқыс үйде жиналады, арнайы көлік белгілі уақытта алып кетеді, кейін ол сұрыптау бекетіне, одан әрі өңдеу зауытына немесе полигонға жеткізілуі тиіс. Ресми тұрғыдан бұл тізбек «сұрыптау – тасымалдау – көму немесе қайта өңдеу» деп аталады. Бірақ шынайы өмірде бұл тізбек орындала бермейді, жағдай мүлде басқаша сипат алады.
Біріншіден, сұрыптау кезеңі дұрыс жолға қойылмаған. Көптеген аумақта бөлек контейнер жоқ, ал тұрғындардың экологиялық әдеті қалыптаспаған. Қалдық араласып кеткен соң оны қайта сұрыптау қиын әрі тиімсіз.
Екіншіден, қоқыс қозғалысын бақылайтын нақты жүйе жоқ. Қай көлік қай аумақтан не әкелді, ол қай полигонға түсті – бұл жөнінде ашық дерек те, жүйелі есеп те жүргізілмейді.
Үшіншіден, полигондардың өзі экологиялық қауіп көзіне айналған. Көпшілігі санитарлық талаптарға сай емес, кейбірі тіпті заңсыз үйінді ретінде жұмыс істейді. Ал рекультивация – яғни жерді қалпына келтіру ісі көбіне қағаз жүзінде ғана бар.
Қысқасы, қоқыстың жолы – жүйесіздіктің жолы. Бір үйден шыққан қап қоқыс түптің түбінде табиғатқа да, адамның денсаулығына да зиянын тигізіп жатыр.
– Қалдықтарды бөлек жинау жүйесі неліктен мемлекеттік деңгейде жүйелі түрде қолға алынбай келеді?
– Мен эколог ретінде бұл сұраққа жүйелік тұрғыдан қарар едім. Қалдықтарды бөлек жинау – тек контейнер орнату немесе тұрғынға насихат айту емес, бұл тұтас экологиялық тізбекті құрайтын жүйе. Сол тізбектің бір буыны үзілсе, бүкіл механизм істен шығады.
Біріншіден, инфрақұрылымның әлсіздігі – басты кедергі. Қалдықтарды сұрыптайтын контейнерлер жеткіліксіз, ал бар контейнерлердің техникалық жағдайы нашар. Қоқыс жинау кестесі тұрақсыз, ал сұрыпталған қалдықты қабылдайтын зауыттар мен өңдеу желілері өте аз. Мұндай жағдайда тұрғынның ынтасы табиғи түрде жоғалады. Себебі ол сұрыптаған қалдығы бәрібір бір жүк көлігіне салынып кетеді.
Екіншіден, экологиялық мінез-құлық пен мәдениет әлі де әлсіз. Көп адам қалдықты сұрыптаудың маңызын біледі, бірақ нақты әрекетке көше бермейді. Неліктен? Себебі жүйе қолайлы емес: контейнер алыс, уақыт тығыз, ал ынталандыру жоқ. Экологиялық сана – тек ақпарат берумен қалыптаспайды, ол ең алдымен тәжірибе мен жүйелі қолдаудың нәтижесінде орнығады. Сондықтан мәселенің түбі «адамда ма, әлде билікте ме?» деген тар шеңберде емес, осы екеуінің арасындағы үйлесімнің жоқтығында жатыр. Инфрақұрылымсыз экологиялық мәдениет қалыптаспайды. Шынайы нәтижеге жетудің жолы – осы екеуін қатар дамытып, бір жүйеге айналдыру.
– Қазақстандағы ірі полигондардың экологиялық және құқықтық жағдайына қандай баға берер едіңіз?
– Елдегі полигонның көбі сырт көзге «табиғатқа уақытша жеңілдік жасап тұрғандай» көрінеді. Ал шындығында, олардың басым бөлігі – баяу жарылатын экологиялық бомба. Көптеген полигон санитарлық талаптарға сай емес: сүзінді сулар тазаланбайды, газ шығару жүйесі орнатылмаған, рекультивация – яғни жерді қалпына келтіру жұмысы жүргізілмеген. Мұндай жағдай топырақтың улануына, жерасты суларында ауыр металдар мен химиялық қалдықтардың жиналуына алып келеді.
Құқықтық жағынан да түйткіл көп. Бірқатар полигон ескі лицензиямен жұмыс істейді, кейбірі мүлде рұқсатсыз қоқыс қалдықтарын қабылдап отыр. Ал жергілікті атқарушы органдар жаңа экологиялық талаптар енгізгенімен, оларды орындауға қажетті қаржы мен бақылау тетіктері жеткіліксіз.
Экологиялық тұрғыдан бізде «қоқыс мәдениеті» емес, «қоқыс инерциясы» қалыптасқан. Полигон толып, төгілгенде ғана дабыл қағамыз. Егер шынымен экологиялық жүйені жаңартқымыз келсе, қалдықтың тағдырын полигоннан бұрын ойлайтын мәдениет қалыптастыруымыз қажет. Яғни, қалдықты басқару – тек қоқысты көму емес, оны бастапқы сәттен сұрыптап, қайта өңдеуге жеткізетін тұтас жүйе болуға тиіс.
– Бірнеше жыл бойы жатқан қоқыс қалдығы адам ағзасына қалай әсер етеді?
– Қоқыс қалдығы – тек тұрмыстық мәселе емес, адамның денсаулығына тікелей әсер ететін экологиялық қауіп көзі. Оның зияны баяу түрде, бірақ үздіксіз жүреді және адам ағзасына үш негізгі жолмен өтеді: ауа, су және тағам арқылы.
Ауа арқылы:
Қоқыс шіріген сайын метан, аммиак, күкіртсутек сияқты газдар бөлінеді. Ал пластик пен басқа да қалдықтардың жануынан диоксин, формальдегид, бензол сияқты улы заттар тарайды. Бұл химиялық қосылыстар өкпеге сіңіп, тыныс алу жолдарын тітіркендіреді. Нәтижесінде жөтел, аллергия, астма, созылмалы бронхит секілді аурулар жиілейді. Ұзақ әсер еткен жағдайда улы газдар қан айналымына еніп, жүрек-қан тамыр жүйесіне де кері әсерін тигізеді.
Су және топырақ арқылы:
Қоқыс арасынан аққан сұйық сүзінді (фильтрат) құрамында ауыр металлдар, мұнай қалдықтары мен улы химикаттар болады. Олар топыраққа сіңіп, одан жер асты суларына өтеді. Ал сол суды адамдар тұрмыста немесе егін суаруға пайдаланғанда, улы элементтер тағам мен су арқылы ағзаға түседі. Бұл бауыр мен бүйрек ауруларын туғызады, зат алмасу бұзылып, иммунитет әлсірейді.
Психологиялық әсері де бар:
Қоқыс үйіндісінің иісі, түтіні мен көрінісі адамның жүйке жүйесіне әсер етеді. Мұндай ортада ұзақ тұру мазасыздық, шаршау, тіпті депрессия тудырады. Қысқасы, қоқыс қалдығы – көзге көрінбейтін, бірақ ағзаға баяу у болып сіңетін қауіп.
– Өңдеу зауыттарының әлеуетін тежеп тұрған негізгі себеп не?
– Себебі бұл салада жүйелік теңгерім жоқ. Өңдеу зауытының өмірі – сұрыпталған қалдықтың тұрақты ағымына байланысты, ал бізде ол жүйе үздіксіз жұмыс істемейді. Бір күнде қоқыс жеткілікті болса, келесі күні мүлде келмей қалады. Яғни шикізат тұрақсыз, ал бұл өндіріс үшін ең үлкен тәуекел.
Екіншіден, экономикалық ынталандыру әлсіз. Қайта өңдеуші кәсіпорындар көбіне табысты емес, себебі сұрыпталған қалдық арзан, ал оны жинау мен жеткізу қымбат. Тарифтік жүйе де ашық емес: кей өңірлерде өңдеушілерге субсидия берілсе, кей жерде ол мүлде қарастырылмаған.
Үшіншіден, технология мен кадр тапшылығы байқалады. Көп зауыт ескі құралдармен жұмыс істейді, жаңа инновациялық желілер мен қайта өңдеудің заманауи тәсілдері енгізілмеген. Сонымен қатар бұл салада кәсіби мамандар аз – экологиялық инжиниринг, қалдық логистикасы, экожобалау сияқты бағыттар енді ғана дамып келеді.
Қысқасы, зауыттардың толық қуатта жұмыс істемеуі – тек техникалық емес, жүйелік басқару мен нарықтық ынталандырудың кемшілігі. Егер мемлекет пен жеке сектор бұл тізбекті үйлестірсе, қалдық өңдеу Қазақстанда табысты әрі тиімді салаға айнала алады.
– Экобелсенділер мен мемлекет арасында серіктестік бар ма?
– Иә, кейінгі жылдары мұндай байланыс қалыптаса бастады, бірақ оны толыққанды әріптестік деу әлі ерте: қазір көбіне қанатқақты жобалар мен аймақтық бастамалар деңгейінде. Экобелсенділер қоғамның үнін жеткізеді, ақпарат таратады, кейде нақты шешім ұсынады. Ал мемлекет сол идеяларды заңнамалық және инфрақұрылымдық тұрғыда іске асыруға тырысады.
Бірақ үйлесім жетіспейді. Көп жағдайда бұл серіктестік бір бағытта жүрген екі пойыз сияқты: ниет бар, бірақ қозғалыс ырғағы бөлек. Егер экобелсенділердің бастамалары мемлекеттік саясатпен ұштасса, ал билік тарапынан ашықтық пен қолдау күшейсе, Қазақстан экологиялық реформаларды тек қағаз жүзінде емес, іс жүзінде іске асыра алады.
– Сіз «Экология без паники» подкастының негізін қалаушылардың бірісіз және жүргізушісіз. Подкастарыңыздың бірінде ерекше әсер қалдырған оқиғаны айтып берсеңіз.
– Иә, есімде ерекше қалған оқиға бар. Подкастыма келген қонақтардың бірі – Түркістан облысының Ақсукент ауылында тұратын Владислав Голярко есімді азамат. Ол қарапайым көпқабатты үйінде қалдықтарды сұрыптау жүйесін енгізіп, көршілерін соған үйреткен. Тұрғындар пластик пен қағаз қалдықтарын жинап, тапсырып, одан түскен қаражатқа аулаға гүл егіп, балалар алаңын жөндеп, айналаны таза ұстауды дәстүрге айналдырған. Бұл – экологиялық мәдениеттің ең қарапайым, бірақ ең әсерлі көрінісі.
– Шетел тәжірибесінен Қазақстанға үлгі боларлық қандай жүйені атар едіңіз?
– Маған ең тиімді әрі үлгі боларлық тәжірибе – Нидерланды мен Скандинавия елдеріндегі «циклдік экономика» моделі. Бұл елдерде қоқыс қайта айналымға енетін пайдалы ресурс деп есептеледі. Әр қалдық жаңа өнімге айналуы мүмкін деген түсінік қоғамның санасына сіңген.
Бұл жүйенің басты артықшылығы – депозиттік тәртіп. Мысалы, дүкеннен сусын сатып алғанда бөтелкенің бағасына аз ғана қосымша ақы (10–20 теңге шамасында) қосылады. Кейін сол бос бөтелкені арнайы қабылдау пунктіне өткізген кезде, сол ақшасы өзіне қайтарылады. Осылайша адамдар қалдықты «қоқыс» емес, экономикалық құндылық ретінде қабылдайды. Бұл – тұрғындарды сұрыптауға ерікті түрде қатысуға ынталандыратын өте қарапайым, бірақ тиімді тәсіл.
Тағы бір маңызды элемент – дамыған сұрыптау инфрақұрылымы. Әр үйдің маңында жеке контейнерлер бар: шыны, пластик, қағаз, металл – бәрі бөлек жиналады. Қалдықты тасымалдау мен өңдеу нақты жүйеге негізделген, сондықтан ештеңе далада қалмайды.
Осындай үлгіні Қазақстанда да іске асыруға болады. Ол үшін ең алдымен депозиттік-бұйым жүйесін енгізіп, бөтелке мен металл қалдықтарына шағын төлем белгілеу қажет. Сол арқылы халықты сұрыптауға ынталандырып, жиналған шикізатты аймақтық деңгейде өңдеу зауыттарына жеткізуге жол ашылады.
Қысқасы, шетел тәжірибесі бір нәрсені анық көрсетеді: егер қоғамда қалдыққа оң көзқарас қалыптасса, ол экологиялық мәселе емес, экономикалық мүмкіндікке айналады.
– «Өзімнен бастау» қағидасын іс жүзінде жүзеге асыру неліктен қиын?
– Бұл сұрақтың түбінде бір ғана себеп емес, тұтас мәдени және құрылымдық түйін жатыр. Біз көбіне экологияны жеке ниет деңгейінде түсінеміз: «Табиғатты қорғау – өзімнен басталады» дейміз, бірақ оны жүзеге асыратын жағдай болмаған соң, сол ниет баяу сөнеді. Мәселен, қоқысты сұрыптағың келеді, бірақ үйдің маңында бөлек контейнер жоқ, қайта өңдеу пункті алыс, не ол тұрақты жұмыс істемейді. Осындай сәтте адамда сенім мен ынта жоғалады. Яғни, мәселе тек адамның жауапкершілігінде емес, сонымен қатар жүйенің дайындығында. Егер инфрақұрылым бар, ал халыққа түсіндіру мен мотивация қатар жүрсе, нәтиже де өзгеше болар еді.
– Экологиялық журналистика мен подкасттардың бұл үдерістегі рөлі қандай?
– Мен үшін журналистика мен подкаст – ақпарат пен әрекеттің арасын жалғайтын көпір іспетті. Менің подкастыма келген адамдардың көбі қарапайым ісімен үлкен өзгеріс жасап жүрген жандар. Олар ешкімді үгіттемейді, тек өз ісімен үлгі болып, өзгелерге шабыт сыйлайды, қоршаған ортаның жағдайын жақсартады.
Егер әрқайсымыз экологиялық жауапкершілікті өз ісімізден бастасақ, ал мемлекет сол талпынысты қолдайтын жағдай жасай білсе, табиғатқа деген көзқарас та түбегейлі өзгереді. Нағыз экологиялық өзгеріс – ұраннан емес, күнделікті әрекеттен басталады.
– Сұқбатыңызға рақмет!
Бағдат Сұлтан
Арнайы «Minber» үшін
Парақшамызға жазылыңыз
