Заман өзгеріп, дәуір ауысып, қоғамдық қарым-қатынастар жаңаланған сайын ұлттың қалыптасқан дәстүрлі ұғымдарында да жаңғыру үдерістері жүріп отырады. Бұл арада біз қоғамдық бірліктер – ұлт, халық, этносты саяси-әлеуметтік жағынан тұтастай басқаратын құрылым мемлекет, ұлыс, республика туралы сөз қозғағалы отырмыз. Мәселен, стан, республика, мемлекет қатарлы атаулар қазақ тіліне Қазан төңкерісінен кейін, ХХ ғасырдың басқы ширегінде енді. Арғы түбі әр тараптан, әр түрлі тілдерден алынған кірме сөздер. Анау арабтікі, мынау латын, гректікі, пәленшесі парсыдан деп олардың шығу тегі мен түп тұқиянын қазбаламаймыз, этимологиясын тәптіштеп талдап жатпаймыз. Оның бәрінің басы ашылған нәрселер. Ал осы атаулардың түркі тілінің байырғы аумағы мен экономикасы тұрақтанған, саяси-әлеуметтік қоғамдық құрылымы жасақталған ұлтты жұмылдыратын Ұлы(қ) Ұстың – Ұлыстың (Ұлыс – ұлы(қ) + ұс) орынын басқандығы назар аудартады. Бұл қазіргі қолданыстағы кейбір саяси терминдерге де айналып соғу қажеттілігі туындағанын көрсетеді.
«Ұлы», «ұлық» сөздерінің мағыналары әр қазаққа мәлім. Ал «Ұс» қандай мағына береді? Махмұт Қашқари «Ұс»-ты бүркіт басты, арыстан денелі құс (гриф) мағынасында түсіндіреді. Жалпы «Ұс» – көне түркілердің Көк тәңірінің жердегі бейнесі» деп жазған біздің ғалымдар. Жер бетіндегі Ұлы Күш иесі – мемлекет деген ұғым. Ұлы Абайдың «Сонымен бұлар өзін-өзі де, өзге жұрттар да «қазақ» атап кетіпті, бұрын өздерін «ұлұс» дейді екен де жүре береді екен» дегенінде де «ұлыс» сөзінің «хассақ, нағыз сақ, хас мықты, ер жүрек» деген ұғымдардан туындаған деп айтылатын «қазақ» атауымен де астасып жатқандығын көреміз. Яғни, Ұлы Ұлыс.
Уикипедия – ашық энциклопедиясы: «VІ ғасырда Ұлыс мекен, қала мағынасында қолданылған. Көне түркі қолжазбаларында “халықтан халыққа, ұлыстан ұлысқа, елден елге жүрдім” деген сөз бар» деп жазады. ХІ ғасырда тағы да Махмұд Қашқари “Диуани лұғат әт-түрк” атты еңбегінде ұлыс (улс, улус) атауын арабтарға мемлекет деп түсіндірді. ХІІІ ғасырда Шыңғыс хан Ұлы империясын Қамұқ Моңғол Ұлұс (Ұлы Моңғол Ұлысы) деп жариялады. Осы Шыңғыс есімінің әр елдің тілінде Чин-Шың-Жен, Чен болып әр түрлі айтылатын басқы компоненті нағыз, биік, аса, хас, ұлы деген сөздермен синонимдес келеді. Ал, соңғы «Ұс»-ты Ел деп отырмыз. Ендеше, Шыңғыс – Шың+Ұс қазіргі біздің Елбасы деген ұғыммен сәйкеседі. Шыңғыс ханның Моңғол Ұлұсынан кейін Жошы Ұлысы бар. Шағатай ұлысы. Ноғай ұлысы, он сан ноғай ұлысы. Әйгілі Жоңғария – Жоңғар Ұлысы. Сонда мұның бәрі мемлекет емес пе? Қазіргі қарапайым түсінікпен айтсақ бұл ұлыстар да республика еді. Ол ұлыстардың белгілі аумағы, халқы, діні, тілі бар, бір адамның қолына шоғырланып ұрпақтан ұрпаққа жалғасып беріліп отыратын басқару формасы бар еді. Демек мемлекетке тән шарттардың барлық түрі бар деген сөз. Осының өзінен-ақ Ұлыс қандай бір халық, ұлт, этнос емес, керісінше соларды басқаратын саяси құрылым екенін көрсетіп тұрған жоқ па. Ендеше гәп басқада. Отаршылдар құрамына еркімен емес, басқыншылықпен зорлап енгізілген ұлттардың өз атын өзіне қимағанымен қоймай, оның мемлекеті, мемлекеттілігі барлығын жадынан жою мақсатында осындай жасанды әрекеттер жасалынды. Қазақ Ұлысы десе, оның арғы жағындағы жаңағы аталған тамырымен жалғасып жатқан Ұлы Мемлекеттер жарқырап шыға келері сөзсіз. Мәңгі үзілмейтін Ұлы жалғастық жаңарып көктеп, адамдардың санасында да сол ұлы сезім жаңғырған болар еді. Өйткені Ұлыс деген – Ұлы Сөз ғой. Республика, мемлекет деген ұғымдардың көне мағынасы. Кеңестік жүйенің сойылын соққан гуманитарлық ғалымдар (шындығында солай болса) ұлыстай үлкен сөздің үстем мәртебесін түсіргені сонша, оның мемлекет деген ұғымын жойып, рулық бірлестік деңгейіне дейін төмендеткенімен қоймай «население», «народность» – халық, тұрғын түрінде түсіндірді. Онымен қоймай, қазақтілінің 2008 жылы шыққан түсіндірме сөздігінде де Ұлыс атауын «көне рулық бірлестік, әулет» деп қана атүсті түсініктеме бере салған. Сонда жоғарыда аталған әлемге ат-атағы асқан Ұлыстар жай бір «көне рулық бірлестік, әулет» ғана болғаны ма? Ақылға сыймайды. Шоқан Уәлиханов «Ұлыс – тайпалар одағы» деген. Шоқанның тайпалар деп отырғанын сол дәуірдің Ірі хандықтары деп түсінген абзал. Қазақ Ұлысының өзі ірі-ірі хандықтардан құралып отырған жоқ па? Кеңестер Одағы деген сықылды. Иә, бір ауыз сөз жүректі жібітіп, бір ауыз сөз бүкіл бүтін елге кесел әкеледі. ХХ ғасырдың басында-ақ, Ақаң – Ахмет Байтұрсынұлы, «Сөзі жоғалған елдің ‒ өзі де жоғалады» депті. Ендеше біз жалқы болса да, жалқының бірегейі, сөздің атасын «Ұлыс» атты Ұлық сөзді жоғалтып отырғанымыз жоқ па? Бұны өз мағынасында, өз дәрежесінде қалпына келтіруге бола ма? Ондай бұрын-соңғыда үлгі тұтарлық тәжірибе болып па? Болыпты. Жоғарыда аты аталған Моңғолияда 1921 жылы халық төңкерісі атанған Мәскеулік коммунистік билік жеңіске жетеді. Билікті қолына алған қызылдар бірден Моңғолияның атын өзгертуге (яғни жадын жаңылдыруға) кірісіп Елді МХР – Моңғол Халық Республикасы атайды да, астанасы Да Хүрээ – Үлкен Орданы Ұланбатыр – Қызылбатыр деп өзгертеді. Осы ат-атауды моңғолдар жетпіс жылға жуық малданып келді. 1989 жылы коммунистік билік құлап, ел демократиялық даму жолына бет бұрғанда жаңа билік бірден Елдің ежелгі есімін қайтарды. МХР бұдан былай Моңғолия – Монгол Улс (Моңғол Ұлыс) аталатын болды. Сөйтіп, жер бетінде бір Ел – бұрынғы түркі-моңғол империясының төлтума атауын тарих көшіне қайта әкеліп қосты. Бұған қамұғ-ты қоссаңыз баяғы Шыңғыс ханның Ұлы державасы (Хамуг Монгол Улус) шыға келгелі тұр ғой. Демек елдің кеткен есесін қайтаруға болады екен.
Олай болса кейбір мәні зор терминдерді қазіргі заманауи ахуалға (саяси, мәдени, экономикалық, әлеуметтік және рухани) орай қоғам талабына, өркениет өлшемдеріне сай сәйкестіріп, қайталай зерделеп, ежелгі мәртебесін қайтару міндеті туындайды. Соның бірегейі біз сөз етіп отырған Ұлыс атауы болмақ.
Шынтуайтында Ұлыс этнос емес, ұлыс – қоғамды басқаратын саяси құрылым. Алайда кеңестік ғалымдар «Ұлыс – ұлт, этнос, жергілікті, автохтонды этнос, титулды этнос, этноұлтшылдық, этнопатриотизм, ұлт мәселесі, этникалық мәселе, ұлтаралық қатынастар, этносаралық қатынастар, ұлттардың өз тағдырын өзі шешуі, ұлт саясаты, т.б. негізгі парадигмалардың бірі» деп сол бұрынғы әләулаймен «бұлжымас анықтама» береді. Мұның астарында көзге көрінбей келген мақсат – ұлттың өзегіндегі мендік, мемлекетшілдік сананы жою болғаны бүгінгі таңда саналы жанның әрбіріне түсінікті шығар. Сөйтіп Ұлыс атауының мемлекеттік ұлы іс мағынасы әлсіреп, рулық құрылым деңгейіне түсіп, өз кезегінде ұлттық санаға әсер етуі, біз ұлт болып ұйыса алдық па, жоқ па, бұрын бізде мемлекет болған ба, болмаған ба деген екіұшты солқылдақ сұрақтардың тууына дем берді. Дем беріп қана қойған жоқ, осы сұрақ төтесінен қойылып, ғалымдарымыз оған жауап іздеп әуре-сарсаңға түсіп жүр. Осы тақылеттес ұлтқа рух беретін киелі сөздердің қолданыстан шығып қалуы ұлттың өзіне деген сенімділік түйсігін босаңсытып жіберді. Ұлт іні болып иілгіш, ләппай тақсыршыл, жалтақ, жасқаншақтық дертіне ұшырады. Қылышқа қалқан емес, қылша мойынын тосуға әзірленді. Мен дейтін салтанатты тәкаппарлық абыройынан айырылды. Ұлттық жазуы, ұлыс таңбасы, мемлекеттік рәміздері, ұлысы – ұлы ісі болғанын да ұмытты. Оның есесіне құлдық психологияны қабылдауға, соған мойын ұсынуға мәжбүр болды. Бәрі де Шәкәрім айтпақшы «мұтылған». Бәрін шыт жаңа бастау керек. Басқарушы машина халықты зорлықтың күшімен осыған иліктірді. Көнсең иіл, көнбесең көретінің көр дегенге келтірді. Ұлыс атауының байырғы мағынасын қайтарып, ғалымдарымыз кеңестік кезіндегі кеткен ғылымдағы жаңсақ берілген ескі түсінікке түзету енгізулері керек дейтініміз сондықтан. Жуықта фейсбукке – facebooкке (30.11.2012ж.) Дархан Қыдырәлі жазыпты. «Хандықтың негізін қалаған Жәнібек ханды ел «әз» атап, ерекше әспеттеген. Өйткені ол ұлыстың атасы (ерекшелеген – Б.Б.) елдің іргесін, мемлекеттің негізін қалаған тұңғыш хан» деп. Әз Жәнібек мемлекет құрған адам. Ендеше Д.Қыдырәлі Әз Жәнібекті «қазақ хандығының атасы» деп мемлекетті «ұлыс» деп ескі сөзді жаңғыртып, одан әрі Әз Тәуке туралы айтқанда оны «халық сол үшін де оны ұлыстың ұстынына балады» деп ұлыс пен халық атауларын ажыратып тамаша қолданған.
Ұлыс деген – Ұлы Сөз. Оның қадірі мен қасиетін жадымыздан алып тастағандықтан әлі сезіне алмай жүрміз. Сөз деген – ең қуатты құрал. Тіл. «Тілін білмеген, – дейді Ғабит Мүсірепов,– түбін білмейді». Ұлыс – түпке жетелейтін, тереңнен тамыр тартатын сөз еді. Оны ұмыту, оны биік сахнадан, төрден ысырып, шығарып тастау арқылы бойға қуат, болмысқа күш беретін асыл құралдан көз жазып, түбімізден тамыр үзіп, жадымызға қаншама нұқсан келгенін енді байқап отырмыз. Өйткені бір сөз тұрмақ, бір дыбыс, бір әріп бір ұлттың болмысын өзгертуге ықпал ете алады. Осы орайда мына бір жайды еске алғым келеді. Мен 1981 жылы ақпанның басында Қостанай облысы Рузаевск ауданына Ленинградтан (Санкт-Петербург) келдім. Рузаевскінің кәсіптік-техникалық техникумында бір туысым оқып жүрген-ді. Соның жай-күйін білейін, сол сылтаумен Атажұрттың бір пұшпағын болса да бауырыма басып, топырағына аунап қайтайын деген мақсат еді. Сол жолы моңғолиялық бір топ студенттің тәрбиеші-басшысы Пүрэвдорж деген ұлты қалқа азаматпен жолығып, әңімелесіп отырғанда, сөз Қазақстан жайына ауысқан бір сәтте ол: «Мынау Қазақ Ұлысын (Хасағ Улс) орыстың он бес республикасының бірі ғана деп жүрсем, Ұлы держава екен ғой» дегенінде менің бойымды «осындай Ұлы Елдің ұлымын» деген мақтаныш сезімі билеген еді. Егер де ол «Қазақ Ұлысы – Ұлы держава» деп айтпағанда менің жан жүйемді тербеген сондай әсерлі, қасиетті сезім қайдан тусын. Кейінде мен моңғолдардың Қазақстанды «Хасағ Улс» деп атайтынын жиі ұшыраттым. Қазақты тұңғыш рет «Ұлы қазақ халқы» деп Кеңес кезеңінің классик жазушысы, Тоңның (Донның) казагы М.Шолохов атағаны жөнінде З.Қабдолов өзінің «Менің Әуезовім» атты кітабында тебірене жазған еді. М.Шолоховтың осы бір ауыз сөзі үшін Мұқаң – Мұхтар Әуезов оған деген бүкіл қынжылыс-ренішін жойыпты. Киелі сөздің құдыреті деген осы болса керек.
Амал нешік, Ұлыс сөзінің құндылығының арзандауы қазақтың кейбір мақалдарында берілген ұғымдарды теріс түсінуге де жол берді. Дұрыс сөйлеп, бұрыс ұғу үрдісі қалыптасты. Мысалы, қазақтың «Ұлыс оң болсын, ақ мол болсын!» дейтін мәйекті мәтелі көп жылдар бойы көмулі жатқан себепті оның үлкен мағынасы ұмытылып, жыл басы – Наурызда ғана айтылатын сөз ретінде ғана түсініп, қолданып қалдық. «Ұлыс» сөзі бұл жерде ел-жұрт, бұқара, халық мағынасында деуден гөрі (олай да болсын) саяси салмағы басым мағынаны – мемлекеттің көзқарасы дұрыс, төрі түзу, үкіметі үрейсіз, билігінің көзі қарақты болсын деген елдік, мемлекетшілдік ұғымды жинақтап тұрған ту көтерген мәртебелі сөз. Ал «Ұлыстың ұлы күні» десек «наурыз мейрамы» еске түседі. Шын мәнінде елдің ел болған күні ғой бұл. Қазіргі түсінік бойынша – «Тәуелсіздік күні». Қазақ Елінің бостан Мемлекет болған, тәуелсіз Республика болған, Ұлық Ұлыс болған күні.
Төлтума сөздің мән-мағынасы күлбілтеленбей, көмескі тартса да аршысаң күмістей жарқырап, айналасына нұрын шашып, жүрекке жылы қабылданып жатады. Егер ол (сөз) қан-тегіңе, сүйегіңе қатысты, ұлтыңмен ұласып, ұлысыңа жалғасып жатса оның күш-қуаты тіпті арта түсері сөзсіз. Мынау жаһандану дәуірінде мендік мінезіңді танытып, басқадан ажыратып, басыбайлы емес ел екеніңді аңдатып тұруға да оның қосар үлесі зор асыл сөз. Жаһанданудың бір аты еуропалану ғой. Сол еуропаның да ескіргенін есті жұрт біледі. Еліктейтіндей озып тұрған ештеңесін де көріп отырғанымыз шамалы. «Еуропа мәдени-мәденимін деп мақтанғанымен мәденилігі ұсталықта ғана, мінезі хайуандық сапарынан қайтқан жоқ» деп ескерткен Әлихан Бөкейханның сөзін де есте ұстағанымыз жөн. Осы тұрғыдан келгенде, Қазақстан республикасы атауындағы «стан» сөзін жатсынбасақ та, республика терминінің кірмелігі (лат. res publica) тайға таңба басқандай. «Патшасын жұрт сайлап уақытша қойған елді республика дейді» (Әлихан Бөкейхан). Ал соның орнында мағынасы мәйекті төл тумамыз Ұлыс орнықса ше? Түсінік те, ұғымда, болмыс та түбірімен өзгерері шүбәсіз. «Ұлыс» сөзінің түбін қусаң түлеп, ұлы іс болып құлпырып шыға келеді. Міне, бұл өздік қасиеттің өскелең өнімділігі болса керек. Мұндай ықпалы зор әсерлі ұғымдар, рухы күшті киелі сөздер кейінгі ұрпақты қаршадайынан елшіл, елжанды етіп қалыптастырушы тылсым сырлы болып келеді. Адам балсының бойына Арды да, Әруақты күшті де Сөз дарытады. Сондықтан қазақтың тарихшылары мен тілші ғалымдары «Ұлыс» атауының беретін ұғымының мәні «стан», «республика» терминдерімен бірдей, тең дәрежеде екенін жан-жақты дәлелдей отырып парламентке ұсыныс енгізіп, жоғары билік орындарына талап-тілек қойып, Ұлы Сөздің Ұлық мәртебесін қайтаруға күш-жігерлерін жұмсаса Тәуелсіз Елдің жадын жаңғыртқан бұл да бір үлкен іс болған болар еді.
Кеше, 1991 жылы Кеңестік кеңістіктен бөлінген уақытта ұлттық, ұлыстық рәміз, нышандарымыздың барлығы алдымыздан андағайлап дүркіреп шыға келді. Оның көбісін қабылдаудың өзінен күдіктендік. Жасқандық. Қазақ ұлт емес, ендеше ол мемлекет бола алмайды деген күмәнді сұрақтар ұлтты өз атымен Қазақ Республикасы, дұрысы – Қазақ Ұлысы деп атауды кейінгі келер ұрпақтың мойнына жүктеді. Қазақ та емес, Қазақстан Республикасы атандық. Содан бері де біраз заман өтті. Ел болып, етек жеңімізді жидық. Енді қазақ елін, қазақ жерін, оның мемлекеттік құрылымын өз атымен атау күн тәртібіне қойылатын көкейтесті мәселе екені күдік-күмән туғызбаса керек-ті. Біз мемлекетті төлтума ресми атпен атауын тарихи әділеттілікті қалпына келтіру деп ойлаймыз. Сонда ғана ұлттық құндылықтарымыз бен ұлыстық (мемлекетшілдік) сананы да қалпына келтіре бастаймыз.
Елбасы «Тарих толқынында» атты кітабында тәуелсіздік күнін – “Қазақ халқының тарих толқынында өзінің ұлттық “МЕН” дегізерлік қасиетін түсінуге тұңғыш рет мүмкіндік алуы” деп сипаттаған екен. Сол ұлттық «МЕН»-ді жаңғырту жағынан әлі де кемшін түсіп келеміз. Соның бірі – осы «Ұлыс» ұғымын ұлық мағынасында айналымға енгізе алмай отырғанымыз болса керек.
Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі,
филология ғылымдарының кандидаты.
Күшті жазыпсың, болашақтан үмітті үзбейік, айтқаның келіп те қалар. Мәңгілік ештеңе жоқ қой. Есті біреу ескеріп жатар.
Алаш, үш Жүз һәм Қазақ
Қазақ турасында сөз қозғап, ол жайында қалам тартқан адамдардың барлығы дерлік Алаш, Үш жүз атауларына соқпай өте алмайтындығы ақиқат. Алаш турасында “Қазақ совет энциклопедиясында” “Алаш” “Алаш мыңы”- ежелгі қазақ тайпаларының алғашқы қауым болып біріккен одағы “қазақ” деген бұрынғы елдің жалпы аты” – деп жазады,
– Шынында Алаш, үш жүз, Қазақ сөзінің мән-мағынасы не? Бұл турасында біз неге бір тоқтамға келе алмай жүрміз? Неге біз Алаш сөзінің мән-мағынасын, шығу негізін білмей тұрып осындай күйде тұрған «Қазақ» сөзімен бір синонимді сөз дейміз, тек бұл атаулардың әр кезеңдерде бір-бірінің орнына қолданылғаны үшін ғана ма? Ел аузына тараған:
Алаш Алаш болғанда,
Ала тай ат болғанда
Таңбасыз тай
Енсіз қой болғанда
Алаш хан болғанда – деген сөздердің бірінші жолы неге “Алаш Алаш болғанда” – деп тұр? Егер Алаштың Алаш екендігі әу бастан-ақ белгілі болса, онда Алаш Алаш болғанда демей – ақ, Алаш болғанда деп бастап аяғында Алаш хан болғанда десе де түсінікті болар еді ғой. Ұлы Абай атамыздың «Сонымен бұлар өзін-өзі де өзге жұрттарда «Қазақ» атап кетіпті, бұрын өздерін «Ұлұс» дейді екен де жүре береді екен» деуінің астарында не жатыр? Бұрын біз өзімізді Алашпыз, Қазақпыз, Үш жүзбіз деуші едік, енді Ұлы Абайдың дерегінен біз өзімізді «Ұлыс» деп те атаған екенбіз. Бұлай болған жағдайда бұл төрт атаудың қайсысы алғашқы бастапқы атауымыз болмақ?- деген сұрақ туады. Осы арада данышпан Абай атамыз “Ол күнде наурыз деген бір жазғытұрым мейрамы болып наурыздама қыламыз деп той тамаша қылады екен. Сол күнін “Ұлыстың Ұлы күні”-дейді екен” деуінен менің түйгенім біздің қазақтардың ол күнді, яғни жер жаһанның жаңарған, қыстың ызғары кетіп табиғаттың бусанып жыл басының басталуына себепкер күн мен түннің теңелуін “наурыз”- яғни “жаңа күн” демей өздерінше бұл күнге ерекше мән беріп “Ұлы күн” деп атап, той тамаша қылғандығына көзім жетті. Сондықтан төркі – қазақ үшін бұл күн шын мәнінде ерекше сағынышпен тосып алатын ұлт мейрамы. Әрі бұл күнді «Ұлғ күн» (Ұлы күн) – деп тойлап қана қоймай «Ұлық күнмен басталған жыл он екі айды ұлұғ ай, кішіг ай, деп бастап бірінші ай, екенші ай, үшінші ай, төртінші ай, бесінші ай, алтыншы ай, жетінші ай, сегізінші ай, тоғызыншы ай, оныншы ай деп жіктеген. Бұл ескі төркі календары Бируни мен Ұлықбектің кітаптарында жазылған. Ал осы «Ұлғ күн» (Ұлы күн) неге «Ұлұстың Ұлы күні» – деп тойланған. Мен бұл жұмбақтың сырын ашу үшін «Ұлұс» сөзін Ұлғ және Ұс яғни Ұлұ және Ұс (құс) деген екі сөзден құралған атау деп қарауды ұсынамын. Құсты көктің, символы санаған көшпелілер өздерін көк тәңірінің ұланымыз деп тәңірі құсына, көктің құсы қыранға балаған ханымызды көтеріп, бәріміз бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарып, өзіміз ұлылап тәңірі құсы қыранға балаған ханның ұрпағымыз, соның әулетіміз деп бір ханнан, бір әулеттен, бір тектен ғана тарататын болайық деп ант берісіп өзінің батырлығымен, ақылдылығымен көзге түскен бірін ел басшысы етіп “Ұл(ұ) Ұс”, “Ұл(ұ)Ұс” деп ұлылап хан көтерген деген қортындыға тоқталамын. Сол ұлы жиында жер қайысқан қалың қолдың айқай шуынан Ұл(ұ)Ұш, Ұл(ұ)Ұш деген шу басым естіліп, (бұл жерде төркі халықтарының ішінде қазақтан басқа басым көпшілігі “с”-ның орнына “ш”- деп сөйлейтінін ескеруіміз керек. Мысалы: басты-баш, тасты-таш, қасты-қаш, құсты-құш, Алпамысты-Алпамыш, Манасты-Манаш, дүйсенбіні-дүйшенбі, т.с.с.) қол астындағы қара халықтың құлағына Ұл(ұ)Ұш”, “Ұл(ұ)Ұш” деген айқай Алаш Алаш деп естілгендіктен күллі халық Ұл(ұ)Ұшты яғни “Ұл(ұ)Ұсты” – Алаш деп атап кетіпті. Әрі батыр, әрі ақылды данагөй Ұл(ұ)Ұс хан осыдан бастап өзін халық берген атпен Алаш деп атап, өзіне қараған елін “Ұс” һәм, “Ұл(ұ)Ұс” елі деп атаған деген тұжырымға келдім. Ұл(ұ)Ұс хан өзін халық берген атпен Алаш атағандықтан халық арасында осы бір үрдіс дәстүрге айналған. Әрі бұл дәстүр осы күнге дейін өзінің төл ұрпақтарының арасында жалғасын тауып келеді. Әбілмансұрдың-Абылай, Ибраһимнің-Абай, Мұхамедқанапияның-Шоқан, Ерасылдың – Қабанбай, менің өз атам Сүгірдің – Сақал т.т. аталуы соның айғағы, бұл оларға халықтың берген аты. Құрбанғали Халидтің “Тауарих хамса” кітабында:”Алынша хан кезінде” мен пәленнің нәсілімін” деп айтуға тиым салынып кім хан болса оның қауымы “мен пәленше ханың әулетімін” деуге бұйрық шығарған. Себебі бір ханға ерген халық мен пәлен нәсілдемін деп бөлектеніп араларынан түрліше келіспеушілік туады деген екен” – деуі көңілге қонымды құптарлық дерек. Бұдан байқайтынымыз, қазақтың Абылай әулетіміз, Жәнібектің ұрпағымыз, Әбілхайырдың тұқымымыз деп сан-саққа бөлінбей, тек Алаш еліміз деп өздерін Алаштан ғана таратуында қанға сіңген тарихи шындықтың бары айқын байқалады. Олай болса жоғарыда келтірілген ел аузына тараған шумақтарды орын-орынына қойып оқып көрейікші.
“Ұл(ұ)Ұш Алаш болғанда
Ала тай ат болғанда
Таңбасыз тай
Енсіз қой болғанда
Алаш хан болғанда – деп оқитын болсақ, бұл бес шумақ өлеңнің мазмұны ашылып шыға келеді, яғни Ұл(ұ) Ұштың – Ұл(ұ)Ұстың – Алаш атанып одан Алаштың хан болғандығы белгілі болады. Ұсты ұлылап ҰлыҰс атап пір тұту қазаққа жаңалық емес. Бұл үрдістің де сонау көне заманнан бастау алып үзіліссіз ұрпағымен жалғасын тауып келе жатқанын аңғару үшін біз Абайды – Ұлы Абай, Жамбылды – Ұлы Жамбыл, Мұхтарды – Ұлы Мұхтар, Шоқанды – Ұлы Шоқан, Мағжанды – Ұлы Мағжан деуімізді көлденең тартсақ та болады. Демек мұның да Алаштан бастау алғанына куә болғандаймыз. Алаш бабам өз елін Ұс, Ұлы Ұс еліміз деп атап қана қоймай, оны “оң қанат”, “орта”, “сол қанат” деп үшке бөліп билік жүргізген және үшеуін бірге “үш Ұс” (үч Ус-үч Уз) деп атаған. Қазақтың қазіргі “үш жүз” “үш жүздің баласымыз” деп жүргені осы. Асылы бұл сөз “үш Ұс” атауының сәл өзгеріске түскен түрі. Ал енді Алаштың “Ұс” елі неге үшке бөлініп үштік жүйемен басқарылды және неге бірін оң қанат, бірін орта, бірін сол қанат деп атаған. Мұның сырын ашу үшін біз алдымен Ұс, Ұлы Ұс дегеніміздің өзі не мағынаны білдіреді, соны айқындап алуымыз керек. Бұл турасында Әбілхан Әбіласан “Ұс, Ас, Аз – тәңірі құсы, бүркіт (гриф орел). “Ұс” (гриф) – тәңірі құсы деген мағынада. Махмұт Қашқари “Ұс” деген сөзді ертегілерде айтылатын басы бүркіт денесі арыстан бейнесіндегі құс (гриф) бүркіт мағынасында қолданған екен. Ұш үшкірсә өлүр -үш үшкірсе өлер (Қашқари). Ұс ес көріп йуксак қалық қолы чақар -гриф завидев падаль бросается с высока неба (Қашқари). А.Аманжолов осы мағынадағы сөзді (“Ас”) ертедегі қиял ғажайып құс (гриф) немесе бүркіт, ол көне династиялық әулеттің аты және түркілер табынған Көк тәңірінің бейнесі (кейіптану) деген қорытындыға келеді дейді. Демек “Ұс” дегеніміз тәңірі құсы, бүркіт екеніне көз жеткіздік. Олай болса Алаштың өз “Ұс” елін үшке бөліп билеп, бірін оң қанатым, бірін сол қанатым деуінің сыры осында жатыр. Адамдардың дене мүшесіне қарай оң қол, сол қол, болмаса оң көз, сол көз демей құсқа байланысты “қанат” сөзінің ел билеу мен әскер билеу тәсіліне енуінің астары енді ашыла түсті-ау деймін. Н.Мыңжан: “Шежіре дерегі бойынша қоңыраттар екі үлкен бірлестікке бөлінеді. Бұл екі бірлестікті әйгілі ғалым В.Радлов “Алты ата көктің ұлы, алты ата көктің құсы” – деп атаған деген дерек бар”-деп жазады. Иә, қазақтың «Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің» деп ер балаларын қыранға, қыз балаларын аққуға теңеуі мен «Ұлым ұяда, қызым қияда», «қанаттыға қақтырмай, тұмсықтыға шоқтырмай», «қанатының астына алды», «атқа қонды», «үйге қон», «қонып кет», «қанаты қатайды», «топшысы бекіді», «бақ құсым», «балапаным», «қанатым», – деп қана қоймай, мектеп бітіріп үлкен өмірге аяқ басқалы тұрған ұл-қыздарын, еліміздің «жас түлектері» деп сөз саптауы да кездейсоқ айтыла салған сөз емес екен, “Қыран түлегіне қайтпас қайсар сыйлайды” – дейді дана халқымыз. Олай болса “түлек” деп бүркіттің, яғни тәңірі құсы, қыранның балапанын ғана айтатынын еске алсақ та жеткілікті-ау деймін, тіпті келін түсіргеңде “аққуыңды аяла”, “құсың құтты болсын”, деп қыздарына “құс етек” көйлек кидіретін де осы біздің қазақ. Ол ол ма домбыра мен найзасына, тақия, бөрік, һәм тымақ пен сәукелеге үкі тағып дұлығасына қыран құстың қауырсынын тағып құстың кеуде жүні мен балақ жүніне ұқсатып ұрыс-соғысқа ыңғайлы етіп сауыт киетін де біздің батыр бабаларымыз. Тіпті хан көтергенде де ханды ақ кигізге (ақ кигіз биік шың басындағы қардың бейнесі С.С.) отырғызып ұлылап Ұлы Ұс (Ұлұғ Ұс/Ұлұ Құс), (Шыңғ Ұс/ Шың Құс) деп көктің құсы, биіктің құсы, тәңірі құсына балап “қыран аласаға қонбайды” – деген ниетпен биікке шығарып хан көтерген.
“Күлтегін” сағанатасының маңдайшасында бүркіт бейнесінің бедерленгенін білеміз. Ал, Шыңғыс ханның (Шыңғ Ұс хан /Шың Құс С.С.) туында да қыран бейнесі, бейнеленген. Бұл ту наным – сенім бойынша, Шыңғысхан әулетінің желеп-жебеушісі, киелі белгісі болып есептелген. Рашид-ад-диннің куәлік етуіне қарағанда Шыңғыс ханның өсиеттерінің бірі былайша берілген екен: “Момын халықтың арасында жүргенде қошақандай момын бол, ал шайқасқа шыққанда аш бүркіттей шүйлік” деген екен.Жалпы біздің қырандар елі аталатынымызды көрші қытай елі жақсы білгенге ұқсайды. Оған “VIII ғасырдағы Қытай императорында түркі сарбаздарынан жасақталған армияның қолбасшысы, түркі тұқымынан шыққан Ань-лаушанды қытайдың ұлы ақыны Ду-ФУ “Ұлы қорғанның сыртындағы жорық” атты өлеңінде:
“Қыран құсындай текті қырағы жанар жау қабақ
Қанатын қомдап іздейді түзден тоятын.
Томаға тартып жіберсең болды аспанды бүркеп шәу қанат
Сорғалап төмен жауының көзін жоятын.
Қанына сіңген өжеттік рухы оянып,
Қолдайды оны алыста қалған аруақ
Қаптаған құзғын қыпқызыл қанға боянып
Тырнағын қайрар қауырсынға жанып-ап”1 – деп Төркі тұқымынан шыққан Ань-Лаушанды “қолдайды оны алыста қалған аруақ” дей отырып, шабыттана жырлап, қыран құсқа теңеуі тегін болмаса керек. Мен “ежелгі жунго жылнамаларында “Ус-ун” “Ус-ин” “Ас-са” “Ас-у” “Ас-о” деген аттардың кездесетінін әрі бұл атауларды “қазақ” атауының дыбыстық баламасы дегенді қолдайтын Жан Шиман, Хи Шиутау сынды қытай зерттеушілерінің пікірін мақұлдаймын.
Көне төркілер қоғамын зерттеуші Ю.А.Зуев қытай дерек көздерімен зерттеушілерінің көрсетулеріне сүйеніп “647 жылы Батыс Төрк қағаны Таң императорына алтыннан құйылған қарғаның мүсінін сыйлыққа тартқанын айтса,” енді бірде «Ашына» атауы төңірегіне тоқталып бұл атаудың қытай дерегіндегі усундардың атауы екенін сөз ететіні бар”-меніңше бұл пікір негізсіз емес. “Ашина”атауының түбірін “Уш-ин”, “Аш-ин” яғни «Ұс», «Ас» сөзімен байланыстырып Ұс-ин, Ас-ин деп оқысақ Ашина атауының тәңірі құсы, бүркіт атауымен сабақтас екенін бірден аңғарамыз. Демек Ашина деп жүргеніміз Усундар яғни Ұс, Ас елі.Н.Мыңжан “Уи хандығы тарихының түсіндірмесінде: “Аса елінің тағы бір аты-Алан” деп жазған “Кейінгі хан патшалығы тарихы батыс өңірі шежіресінде: “Аса мемлекеті өзінің атын Алан бірлестігі деп өзгертті…” ежелгі замандағы хан патшалығы тарихы” қатарлы деректерде Алан мен Аса деген аттың қосарлана қолданылуы қазақтың шежірелерімен тарихи аңыздарында “Қазақ” пен “Алаш” атауының қосарлана қолданылуын еске түсіреді”3 – деп жазған.
Меніңше дәл осы пікір шындыққа саяды. Аса мен Алан, Қазақ пен Алаш атауының дыбыстық баламасы. Алаш атауы тарихи шежірелерде Алаш, Алаша, Алынша Аланша түрлерінде кездесетінін ескеруіміз керек. Құрбанғали Халид Алашты Алын-ша деп, ал Рашиден мен Әбілғазының шежіре деректерінде Алашты Алан-ша деп жазған. Осыларды ескере отырып, біз Алан бірлестігін Қадырғали бише айтсақ Алаш мыңы (одағы) деп ұғыуымыз керек, ал Аса дегеніміз соңына “а” әріптік жалғауы қосылған Ұс, Ас атауының яғни “қазақ” атауының дыбыстық баламасы деп тұжырым жасауымызға негіз бар. Демек Жунго жылнамаларында кездесетін “Ус-ин” “Ус-ын” “Ас-а” “Ас-о” “Ас-у” деген аттардың “қазақ” атауының дыбыстық баламасы деген Жан Шиман, Хи Шиутау сынды зерттеушілердің пікірлерінің шындыққа айналғаны.
Қадырғали би Қосымұлы және оның жылнамалар жинағы кітабінің авторлары Р.Сыздықова мен М.Қойгелдиев «Ұлыс тұлғасының шежіреде ең жиі кездесетін мағынасы “халық” автор түркі-моңғол халықтарын ұлұс деп атайды” деп ескертсе. Қ.Халид: “Ұлұс” сөзі моңғолша “тайпа”, жамағат: есе, үлес мағынасын береді. Мұны қазақтар бірлік, жиналу кейде: заң ереже орнына пайдаланады. Мысалы, “Елдің ұлтынан шығайын ба” дейді. Мұнда бірлік, жиналу мәні көрініп тұр, яғни жұрттың бірлігінен шығайын ба көптен айырылайын ба болмаса елдің ұлты солай деседі “Бұл елдің өткені солай болып келген” деген мағынада, мұнда ереже, әдет болып аударылып тұр” деп жазады. Демек “Ұлұс” сөзі қазақтар үшін бірігу, жиналу, ұлт болып ұйып, бірлесіп бас қосу. Бұдан аңғаратынымыз қазақтардың “Өз елімнің, ұлтымның атынан шығайын ба, ұлттығымнан, елдігімнен айырылайын ба” болмаса “Елім солай аталады, ұлтым солай, елімнің ғасырлар бойына аталып келгені солай еді”-дегеніне көз жеткіземіз.Кезінде Шоқан Уалиханов “Ұлыс” сөзі о баста белгілі бір территорияда құрылған тайпалар одағы” – деген болса.Абай атамыз “Сонымен бұлар өзін-өзі де өзге жұрттар да “қазақ” атап кетіпті. Бұрын өздерін “Ұлұс” дейді екен де жүре береді екен» – деп тарих қойнауына терең бойлап өзінше тұжырым жасаған. Сонымен тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйініне келер болсақ біз ең біріншіден Ұлы Ұс (Ұлы құс) яғни Алаш ханның ұрпағымыз соның еліміз деп, хан елі ретінде өзімізді қыран құсқа балап, қыран бейнеленген ту көтеріп Ұлұ Ұс, үш Ұс, Ұсақ (Сақ) бертін Төрк Ұс (Түркеш) атанған «Құс» еліміз. Екіншіден қыстың ызғары кетіп, көктемнің келгенін паш етіп, бірінші болып ұшып келетін жыл басының жаршысы Ұс, Ұз демекші Ұсақ-Ұзақ яғни Ұзақ қарғаға балап Ұзақпыз-Ғұзақпыз десіп өзімізді «қарға тамырлы қазақпыз», «қарға тамырлы ел едік қашаннан-ақ» деп өскен «Құс» еліміз. Үшіншіден бейбітшілік, сұлулық, адалдықтың ару құсы, құстың төресі, аққу қазды киелі құс санап ару қыздарымыз бен асыл аналарымызды аққу қазға балап «қазақ» атанып жүрген «Құс» еліміз. Қалай түрлендіріп, қай жағынан алып қарасақ та біздің жер түгілі аспаннан «құс жолы» – деп жұлдыздар шоғырынан түнделете жол салған «Ұс – Құс» елі екеніміз анық. Демек біз Сайыпқырандар мен Аққулар елі яғни көк тәңіріне сиынып тәңірінен басқаға бас имеген тәңірі текті, тәңірі болмысты көк төркілерміз. «Құс» төрдің символы, демек біз көк тәңірі, яғни аспан символы болған құсты ұлттық тотеміміз – киетегіміз етіп өскен тәңірі текті, тәңірі болмысты түз түлегіміз. Атақты ғалым, көне төркі тілінің маманы Алтай Аманжоловтың «Ұс», «Ас», «Аз» – қиялғажайып құс, тәңірі құсы, бүркіт, ол-көне династиялық әулеттің аты және түркілер табынған көк тәңірінің бейнесі (кейіптану) – дегені шығар күндей шындық екенін мойындауымыз керек.
Тіл – тарих кілті демекші,біз осылайша Алаш пен Қазақ һәм Ұлұс, (Ұлы Ұс), үш жүз (үш Ұс) атауларының шын мәнінде бір-бірінің баламасы яғни синонимі екеніне көз жеткіземіз.
Шетінен өр қайтпас қайсар ерім бар,
Ұлан байтақ шетсіз-шексіз жерім бар.
Алаш бабам Ұлы Ұс, үш Ұс атаған,
Тәңірі құсы, қыран текті елім бар.
Ұс еліміз, Ұлы Ұспыз көк төрінен жаралған,
Сол себептен тегімізге “Төркі” аты таңылған.
Көк Төркілер, көшпелілер жер жаһанды ен жайлап,
Күллі әлемге Туран, Иш гуз , Сақ , Қазақ боп танылған. Самат Сыпатайұлы